Afganistan'ın Tarihi, Dini, Etnik Yapısı, Ekonomisi ve Yönetim Biçimi

Yazar Burcu Kara
afganistan Mezar-ı Şerif insanlar etrafında yürüyor
Mezar-ı Şerif

Afganistan, Orta Asya, Hindistan Yarımadası ve Orta Doğu'nun kavşağında stratejik bir konumda bulunma talihsizliğine sahiptir. Dağlık arazisine ve bağımsızlığa tutkuyla bağlı sakinlerine rağmen ülke tarihi boyunca arka arkaya istila edildi. Bugün Afganistan bir kez daha savaşta. NATO birlikleri ve mevcut hükümet Taliban ve müttefiklerine karşı mücadele ediyor. Afganistan, Doğu'nun Batı ile buluştuğu büyüleyici ancak şiddetle dolu bir ülke. Büyük şehirleri Kandehar (491,500), Herat (436.300), Mezar-ı Şerif (375.000), Kündüz (304.600) ve Celalabad (205.000) olarak sıralanır.

Afganistan Hakkında Temel Bilgiler

  • Resmi adı: Afganistan İslam Cumhuriyeti
  • Başkenti: Kabil (4,1 milyon)
  • Nüfusu: 38,4 milyon (2019)
  • Resmi dili: Darice ve Peştuca
  • Para birimi: Afgani (AFN)
  • Yüz ölçümü: 652.237 km²
  • En yüksek noktası: Noşak (7.942 metre)
  • Yaşam süresi: 64.6 yıl (2019)
afganistan bayrağı
Afganistan bayrağında siyah şerit dış ilişkilerin İngiliz yönetiminde olduğu zamanı, kırmızı özgürlük için verilen kanı ve yeşil İslam ile umutlu ve refah dolu geleceği temsil eder

Afganistan Hükümeti

Afganistan, cumhurbaşkanlığı ile yönetilen bir İslam Cumhuriyetidir. Afganistan cumhurbaşkanları en fazla iki kez 5 yıl görev yapar. Mevcut cumhurbaşkanı, 2014 yılında seçilen ve 1949 doğumlu olan Eşref Gani Ahmedzai'dir. Hamid Karzai (1957 doğumlu) kendisinden önce cumhurbaşkanı olarak iki dönem görev yaptı.

Ulusal Meclis 249 üyeli bir Halk Meclisi (Wolesi Jirga) ve 102 üyeli Yaşlılar Meclisi (Meshrano Jirga) ile iki meclisli bir yasama organıdır.

Yargıtay'ın dokuz hakimi (Stera Mahkama) Cumhurbaşkanı tarafından 10 yıllığına atanıyor. Bu atamalar Wolesi Jirga'nın onayına tabi.

Afganistan Nüfusu

Afganistan yeşil kırlar

2019'da Afganistan'ın nüfusu 38.393.155 olarak hesaplandı. Afganistan, bir dizi etnik gruba ev sahipliği yapıyor. Etnik yapıyla ile ilgili güncel istatistikler mevcut değil ancak anayasa on dört grubu tanımaktadır: Peştun, Tacik, Hazara, Özbek, Beluç, Türkmen, Nuristan, Pamiri, Arap, Gurjar, Brahui, Kızılbaş, Aymak ve Pasha.

Afganistan'daki kadın ve erkek nüfusun ortalama yaşam süresi erkekler için 50,6 ve kadınlar için 53,6 yıldır. Bebek ölüm oranı 1.000 doğumda 108 ile dünyadaki en kötü oran. Ülke aynı zamanda en yüksek anne ölüm oranlarından birine sahip.

Afganistan'daki Resmi Diller

Afganistan'ın resmi dilleri her ikisi de Farsça'nın alt ailesinden olan Hint-Avrupa dilleridir: Darice ve Peştuca. Yazılı metinde Darice ve Peştuca değiştirilmiş Arapça alfabesini kullanıyor. Diğer Afgan dilleri arasında Hazaragi, Özbekçe ve Türkmence var.

Darice, Farsça'nın bir Afgan lehçesidir. Telaffuz ve aksandaki küçük farklılıklar ile Darice'ye çok benzer. İki dil karşılıklı olarak anlaşılabiliyor. Darice en çok konuşulan dil; zira Afganların yaklaşık %77'si Darice'yi ana dilleri olarak konuşuyor.

Afganistan halkının yaklaşık %48'i Peştun kabilesinin dili olan Peştuca'yı konuşur. Ayrıca Pakistan'ın batısındaki Peştun bölgelerine de bu dil hakimdir. Diğer diller arasında nüfusun %11'i Özbekçe, %6'sı İngilizce, %3'ü Türkmence, %3'ü Urduca, %1'i Pashaca, %1'i Nuristanca, %1'i Arapça, %1'i Beluçça'yı konuşuyor. Birçok insan birden fazla dil bilir.

Afganistan'ın Coğrafyası

afganistan dünya haritası

Afganistan, batıda İran, kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan, kuzeydoğuda Çin, doğuda ve güneyde Pakistan ile çevrili denize sınırı olmayan bir kara ülkesi. Çin ile olan sınırı nispeten çok küçüktür. Ülkenin toplam yüzölçümü 652.230 kilometrekare.

Afganistan'ın çoğu kısmı birkaç çöl bölgesiyle birlikte Hindukuş Dağları'ndan oluşuyor. En yüksek noktası yoğun karlı Noşak Dağı'dır (7.492 metre). En alçak yeri ise Orta Asya'nın en uzun nehri olan Ceyhun (Amuderya) Nehri Havzası'dır (258 m).

Kurak ve dağlık bir ülke olan Afganistan'ın çok az ekim alanı bulunuyor; topraklarının yalnızca yüzdesi 12'si tarıma elverişli ve bunların sadece yüzde 0,2'si çok yıllık bitkilerle çevrili; kalanı otlaktır.

Afganistan'ın Dini

Afganistan halkının ezici çoğunluğu Müslüman (%85.7) ve bunların %85–90'ı Sünni ve %10-15'i Şii mezhebinin öğretilerini takip ediyor.

Son yüzde biri yaklaşık 20.000 Bahai ve 3.000-5.000 Hristiyan'ı içeriyor. Buharalı Yahudi olan 1959 doğumlu Zablon Simintov'un Afganistan'daki son Yahudi olduğu kabul ediliyor. İsrail 1948'de kurulduğunda Yahudi topluluklarının tüm üyeleri ülkeden kaçtı ve geri kalanlar ise Sovyetler Birliği 1979'da Afganistan'ı işgal ettiğinde ülkeyi terk etti.

1980'lerin ortasına kadar Afganistan'ın dini nüfusu 30.000 ila 150.000 Hindu ve Sikhs'ten oluşuyordu. Taliban rejimi sırasında Hindular halk arasında sarı rozet takmaya zorlandı ve Hindu kadınları ise İslami başörtüsü takmak zorunda kaldı. Bugün Afganistan'da sadece birkaç Hindu yaşıyor. Sarı rozet, Naziler tarafından Yahudilere uygulanmıştı.

Afganistan'ın İklimi

Afganistan'ın karlı sıradağları
Afganistan'ın karlı sıradağları

Afganistan'ın iklimi soğuk kışlar, sıcak yazlar ve rakıma göre değişen ısılarla yarı kuraktır. Kabil'in ortalama Ocak sıcaklığı 0 derece C iken, Temmuz ayında öğlen sıcaklıkları genellikle 38 Santigrat'a ulaşıyor. Celalabad yaz aylarında 46 santigrat ile en sıcak şehirdir.

Afganistan'a düşen yağışların çoğu kış karları şeklinde geliyor. Ülke genelinde yıllık ortalama sadece 25–30 santimetre yağış görülmekte. Buna rağmen dağlık vadilerdeki kar birikintileri 2 metre derinliğe ulaşabilir.

Çölde saatte 177 km hızla esen rüzgarlar sık sık kum fırtınaları oluşturuyor.

Afganistan'da Bitki ve Hayvan Hayatı

Afganistan'da bitki örtüsü ülkenin güney kesiminde seyrektir. Bu bölgeye kuru mevsimler ve kumlu çöller hakimdir. Ağaçlar nadirdir ve çiçekler yalnızca baharın ilk yağmurlu zamanlarında görülür. Ancak kuzeyde artan yağışlarla birlikte bitki örtüsü yoğunlaşıyor. İklimin muson yağmurlarından etkilendiği Celalabad'ın dağlık bölgesinde ağaçlar 55 metreye ulaşır. Köknar, sedir, meşe, ceviz, kızılağaç, kül ve ardıç bunlar arasında.

afganistan'nın burma boynuzlu keçisi
Burma boynuzlu keçi

Büyük memeli hayvanların sayısı hızla azalıyor. Kaplan artık yok. Pamir Dağları'nda görülen Afganistan'a özgü burma boynuzlu keçi ve ibex dışında bölgede sırtlanlar ve çakallar görmek mümkün. Hindukuş Dağları'nda kahverengi ayı yaşamaktadır. Tatlı su balığı türü azdır, kuş türleri arasında kartal ve akbaba yaygındır.

Afgan Ekonomisi

Afganistan dünyadaki en fakir ülkeler arasında. Kişi başına düşen GSYİH'nın 2019 yılında 1734 ABD Doları olduğu tahmin edilmektedir ve nüfusun yaklaşık %54,5'i yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır.

Afganistan ekonomisi yılda milyarlarca ABD doları tutarında büyük miktarda dış yardım alıyor. Beş milyondan fazla gurbetçinin dönüşü ve yeni inşaat projeleriyle kısmi toparlanmalar yaşanmıştır.

Ülkenin en değerli ihracatı afyon ve afyonun yok edilmesi için yürütülen çabalar tümüyle başarıya ulaşmadı. Diğer ihracat ürünleri arasında buğday, pamuk, yün, el dokuması halılar ve değerli taşlar var. Afganistan gıda ve enerjisinin çoğunu ithal ediyor.

Tarım, işgücünün yüzde 80'ini, sanayi ve hizmetler ise yüzde 10'unu oluşturuyor. İşsizlik oranı yüzde 35'tir. Para birimi Afgani'dir (AFN). 2019 itibariyle 1 ABD doları = 78,25 Afgani'ye eşit.

Afganistan Tarihi

İnsanlık Afganistan topraklarında en az 50.000 yıl önce başladı. Mundigak ve Belh gibi ilk şehirler yaklaşık 5.000 yıl önce kurulmuştur ve bu şehirler muhtemelen Hindistan'ın Aryan kültürüne bağlıydı.

MÖ 700 civarında Med İmparatorluğu yönetimini Afganistan'a genişletti. Medler, İranlılardı, Perslerin rakipleriydi. MÖ 550 yılında Persler, Medleri yerlerinden kovdular ve Ahameniş İmparatorluğu'nu kurdular.

Makedonyalı Büyük İskender, Afganistan'ı MÖ 328'de işgal etti ve başkenti Baktriya (Belh) yaparak burada Helenistik bir imparatorluk kurdu. Yunanlılar MÖ 150 civarında göçebe İranlılar olan Kuşanlar ve daha sonra da Partlar tarafından kovuldular. Partlar MS 300'e kadar Afganistan bölgesini yönetti, ta ki Sasaniler kontrolü ele geçirinceye kadar.

Afganların çoğu o zamanlar Hindu, Budist ya da Zerdüştlerdi ancak MS 642'de Arapların bölgeye gelmesiyle İslam hızla benimsendi. Araplar Sasanileri yendi ve 870 yılına kadar bölgede hüküm sürdüler.

1220'de Cengiz Han'ın altındaki Moğol savaşçıları Afganistan'ı ele geçirdi ve Moğolların soyundan gelenler 1747'ye kadar bölgenin büyük bölümünü yönetti.

1747'de Peştun ırkından Ahmed Şah Dürrânî tarafından Dürrani Hanedanlığı kuruldu. Bu hanedanlık modern Afganistan'ın kökenidir.

Orta Asya on dokuzuncu yüzyılda "Büyük Oyun" ile Rus ve İngiliz rekabetindeki artışa tanıklık etti. İngiltere 1839-1842 ve 1878-1880 yıllarında Afganlarla iki kez savaştı. Birinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda Afganlar topraklarını başarıyla savunsa da, istilacı İngilizler ikinci savaşta ülkenin dış ilişkilerinin kontrolünü ele geçirdi.

Afganistan I. Dünya Savaşı'nda tarafsız kalsa da kraliyet emiri Habibullah Han İngiliz yanlısı fikirlere kapılmayı başardı ve 1919'da kendi ölümünü getirdi. Daha sonra Afganistan, Hindistan'a saldırdı ve İngilizleri Afgan dış ilişkileri üzerindeki kontrolünden vazgeçirmeye zorladı.

Habibullah'ın küçük kardeşi Emanullah Han, 1919'dan 1929'da tahttan çekilinceye dek hüküm sürdü. Kuzeni Nadir Şah yeni kral oldu, ancak dört yıl kadar sonra suikasta uğradı.

Nadir Han'ın oğlu Muhammed Zahir Şah 1933'ten 1973'e kadar tahtta kaldı. Afganistan'a cumhuriyeti getiren kuzeni Serdar Davud tarafından darbeyle atıldı. Davud, yerini 1978'de Sovyet destekli Afganistan Demokratik Halk Partisi'ne bıraktı. Parti ülkeyi Marksist düşüncelerle yönetti. Sovyetler siyasi istikrarsızlıktan yararlanarak 1979'da Afganistan'ı işgal etti ve on yıl orada kaldı.

Afgan diktatörler 1989'a kadar toprakları yönetti ve 1996'da aşırı uç görüşlü Taliban bölgede gücü ele geçirdi. Taliban rejimi, Usame bin Ladin ve El-Kaide'ye destek verdiği için 2001'de ABD güçleri tarafından kovuldu. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin Uluslararası Güvenlik Gücü tarafından desteklenen yeni bir Afgan hükümeti kuruldu. Yeni hükümet, Taliban isyanlarıyla savaşmak için ABD liderliğindeki NATO birliklerinden yardım almaya devam etti. ABD, 28 Aralık 2014 tarihinde Afganistan'daki savaşı bitirdiğini açıkladı.

ABD'nin Afganistan'da iki farklı görevle sorumlu yaklaşık 14 bin askeri bulunuyor: 1) Afgan kuvvetleri ile işbirliği içinde terörü kontrol etmek; ve 2) Afgan Ulusal Savunma ve Güvenlik Kuvvetleri'ne NATO yönetiminde eğitim ve destek sağlanan "Kararlı Destek Misyonu"nu yönetmek.

Ülkede Eylül 2019'da cumhurbaşkanlığı seçimleri yapıldı. Fakat Nisan 2021'de işler tamamen değişecekti.

Afganistan'da İkinci Taliban Dönemi

NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg 14 Nisan 2021'de yaptığı açıklamada ittifakın 1 Mayıs itibariyle Afganistan'daki birliklerini geri çekmeye başlama konusunda anlaştığını duyurdu. NATO birliklerinin çekilmeye başlamasından kısa bir süre sonra Taliban, Afgan hükümetine karşı bir saldırı başlattı ve çökmekte olan Afgan hükümet güçlerinin önünde hızla ilerledi. 15 Ağustos 2021'de Taliban, Afganistan'ın büyük çoğunluğunda kontrolü yeniden ele geçirdikten sonra başkent Kabil'i ele geçirdi. Cumhurbaşkanı Eşref Gani de dahil olmak üzere birçok yabancı diplomat ve Afgan hükümet yetkilisi ülkeden tahliye edilirken, birçok Afgan sivil de onlarla birlikte kaçmaya çalıştı.

Ertesi gün Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin devlet kurumlarını Taliban'a devretmek üzere üst düzey devlet adamlarının liderliğinde gayri resmi bir "koordinasyon konseyi" kuruldu. 17 Ağustos'ta cumhurbaşkanı birinci yardımcısı Amrullah Salih kendisini geçici cumhurbaşkanı ilan etti ve Panjshir Vadisi'nde Ahmed Mesud ile birlikte 6,000'den fazla askerden oluşan Taliban karşıtı bir cephenin kurulduğunu duyurdu. Ancak 6 Eylül'e gelindiğinde Taliban Panjshir Vilayetinin büyük bölümünü kontrol altına almış ve direnişçiler dağlara çekilmişti. Salih ve Mesud komşu Tacikistan'a kaçtığı için vadideki çatışmalar Eylül ortasında durdu.

Costs of War Project'e göre 2001-2021 yılları arasında 46.319'u sivil olmak üzere 176.000 kişi çatışmalarda öldürülmüştür. Uppsala Çatışma Verileri Programı'na göre ise çatışmalarda en az 212.191 kişi öldürülmüştür. 2001'deki işgalin ardından 5,7 milyondan fazla mülteci Afganistan'a geri döndü; ancak 2021'de 2,6 milyon Afgan, başta İran ve Pakistan olmak üzere mülteci olarak kaldı ve 4 milyon kişi de ülke içinde yerinden edildi.

Taliban hükümeti, 7 Eylül 2021'de göreve başlayan dini lider Hibatullah Akhundzada ve başbakan vekili Hasan Akhund tarafından yönetiliyor. Akhund, Taliban'ın dört kurucusundan biri ve önceki emirlikte başbakan yardımcısıydı; atanması ılımlılar ve sertlik yanlıları arasında bir uzlaşma olarak görüldü. Adalet Bakanı olarak Abdul Hakim Ishaqzai'nin de yer aldığı tamamı erkeklerden oluşan yeni bir kabine kuruldu.

20 Eylül 2021'de Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres, Dışişleri Bakan Vekili Amir Khan Muttaqi'den Doha'daki resmi sözcüsü Suhail Shaheen'e Afganistan'ın üye devlet statüsünü resmen talep eden bir mektup aldı. Birleşmiş Milletler önceki Taliban hükümetini tanımamış ve bunun yerine sürgündeki hükümetle çalışmayı tercih etmişti.

Batılı ülkeler, Taliban'ın Ağustos 2021'de ülkeyi ele geçirmesinin ardından Afganistan'a yaptıkları insani yardımların çoğunu askıya aldı; Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu da ödemelerini durdurdu. Afganistan'ın 39 milyonluk nüfusunun yarısından fazlası Ekim 2021'de akut gıda sıkıntısıyla karşı karşıya kaldı. İnsan Hakları İzleme Örgütü 11 Kasım 2021'de Afganistan'ın ekonomik ve bankacılık krizi nedeniyle yaygın bir kıtlıkla karşı karşıya olduğunu bildirdi.

Ülkedeki savaş hali 2021'de sona ermiş olsa da, Taliban ile İslam Devleti'nin yerel kolu arasındaki çatışmaların yanı sıra Taliban karşıtı Cumhuriyetçi isyan nedeniyle bazı bölgelerde silahlı çatışmalar devam ediyor. Taliban yönetiminden bir yıl sonra eski başkan Hamid Karzai bir röportajında şunları söyledi: "Yaygın savaş ve çatışmaların sona ermesi açısından mutluyuz – daha fazla istikrar, daha fazla güvenlik var. Ancak Afganistan'ın tüm Afgan halkının kendini içinde bulduğu bir hükümete sahip olması açısından daha kat etmemiz gereken bir yol var. Ülke ekonomisi açısından ise durum tam bir felaket."

Afganistan Hakkında Sık Sorulanlar

Taliban kimdir? Taliban'ın ideolojisi nedir?

Taliban, Afganistan'da ortaya çıkan ve 1990'larda ülkenin kontrolünü ele geçiren militan bir gruptur. ABD liderliğindeki bir işgalle 2001 yılında iktidardan uzaklaştırıldılar, ancak o zamandan beri ülkede önemli bir etkiye sahip oldular. Taliban'ın ideolojisi, İslam hukukunun katı bir yorumuna dayanıyor ve kendi şeriat hukuku versiyonlarını topluma dayatmaya odaklanıyor. Ayrıca kadın hakları ve eğitim gibi konularda da aşırı görüşlere sahipler.

Kabil nedir? Kabil'in tarihi nedir?

Kabil, Afganistan'ın başkenti olup ülkenin doğu kesiminde yer almaktadır. Nüfusu 4 milyonun üzerindedir. Kabil, en azından MÖ 5. yüzyıla kadar uzanan uzun ve zengin bir tarihe sahiptir. Tarihinin büyük bir bölümünde ticaret, kültür ve siyaset merkezi olmuş ve çeşitli imparatorluklar ve hanedanlar tarafından yönetilmiştir.

Afganistan'da afyon üretimi neden bir sorundur?

Afganistan dünyanın en büyük afyon üreticilerinden biridir ve uyuşturucu ticareti ülkedeki birçok insan için önemli bir gelir kaynağıdır. Taliban'ın da uyuşturucu ticaretinden kazanç sağladığı bilinmektedir ve bu ticaret genellikle faaliyetlerini finanse etmek için kullanılmaktadır.

Peştun halkı kimdir?

Peştunlar, esas olarak Afganistan ve Pakistan'da yaşayan ve diğer ülkelerde daha az nüfusa sahip olan bir etnik gruptur. Zengin bir kültürel ve tarihi mirasa sahiptirler ve Pashtunwali olarak bilinen onur kuralları ile tanınırlar.

Afganistan'ın içinden hangi dağ silsilesi geçer?

Hindukuş sıradağları Afganistan'ın içinden geçmektedir.

1979'da Sovyetler Birliği işgalinde Afganistan'ın lideri kimdi?

1979'da Sovyetler Birliği tarafından işgal edildiğinde Afganistan'ın lideri Hafizullah Amin'di. Amin Eylül 1979'da bir darbe ile iktidarı ele geçirmiş ve bir önceki lider Nur Muhammed Taraki'yi devirmişti. Afgan hükümetinin destekçisi olan Sovyetler Birliği, hükümet içindeki istikrarsızlık ve çatışmaların yanı sıra aşırı İslamcı grupların yükselişinden giderek daha fazla endişe duymaya başladı. Aralık 1979'da Sovyet güçleri hükümeti desteklemek ve Amin'i iktidardan uzaklaştırmak için Afganistan'a girdi ve on yıldan fazla süren uzun ve acımasız bir çatışmaya yol açtı.

Afganistan'ın doğusunda hangi ülke yer alır?

Pakistan, Afganistan'ın doğusunda yer almaktadır.