Kuzey Kutbu (Arktik): Coğrafyası, Keşfi ve Canlılık

Kuzey Kutbu kışın -40 ve yazın 0 derece ortalama ısıya sahip. Ancak iklim değişikliği, Kuzey Kutbu'nun coğrafyasını, biyolojik çeşitliliğini ve bölgelerini kökten etkiliyor.

Yazar Burcu Kara
kuzey kutbu Ellesmere-adası Nunavut

Kuzey Kutbu, Dünya'nın en kuzey bölgesidir. Çoğu bilim insanı Kuzey Kutbu'nu Ekvator'un yaklaşık 66.5° kuzeyindeki enlem çizgisi olan Kuzey Kutup Dairesi içindeki alan olarak tanımlar. Bu daire içinde Arktik okyanus havzası ve İskandinavya, Rusya, Kanada, Grönland ve ABD'nin Alaska eyaletinin kuzey kısımları bulunuyor. Kuzey Kutbu neredeyse tamamen su ile kaplı ve çoğu donmuştur. Buzullar ve buzdağları donmuş tatlı sulardır. Öyle ki Kuzey Kutbu'ndaki buzullar ve buz dağları Dünya'nın tatlı su arzının yaklaşık %20'sini oluşturuyor.

Ancak Kuzey Kutbu'nun çoğu, Kuzey Buz Denizi (Arktik Okyanusu) havzasının tuzlu suyundan ibaret. Okyanus yüzeyinin bazı bölümleri neredeyse yılın tamamı donmuş halde. Bu donmuş deniz suyuna deniz buzu deniyor ve genellikle kalın bir kar örtüsü ile kaplıdır. Deniz buzu, Dünya iklimini etkiler. Deniz buzu çok parlak bir yüzeye veya albedo'ya sahip. Yani çarpan güneş ışığının yaklaşık %80'i uzaya geri yansıyor. Bununla birlikte sıvı okyanusun karanlık yüzeyi güneş ışınlarının yaklaşık %90'ını emmekte. Termohalin döngü nedeniyle Arktik'in kalın, yansıtıcı deniz buzu dünyadaki okyanus sıcaklıklarını ılımanlaştırır.

Kuzey Kutbu haritası
Kuzey Kutbu haritası

Kuzey Kutbu en uç miktarda güneş ışınlarına maruz kalıyor. Kuzey Yarımküre'deki kış aylarında Kuzey Kutbu Dünya'daki en soğuk ve en karanlık yerlerden biri olur. Eylül ekinoksundaki gün batımının ardından, Dünya'nın eğik ekseni ve Güneş etrafındaki dönüşü Kuzey Kutbu'na ulaşan ışığı ve ısıyı kesiyor. Güneş, Mart ekinoksunda tekrar yükselir ve Kuzey Kutbu'na ulaşan ışığı ve sıcaklığı tekrar arttırır. Haziran ekinoksunda Kuzey Kutbu 24 saat güneş ışığı almaktadır.

Kuzey Kutbu'nda Hayvan ve Bitki Yaşamı

Kuzey Kutbu okyanus havzası, dünyadaki beş okyanus havzası arasında en sığ olanı. Ayrıca düşük buharlaşma ile nehirler ve buzullardan gelen büyük tatlı su nedeniyle en az tuzlu olanı. Nehir ağızları, parçalanan buzullar ve sürekli hareket eden okyanus akıntıları Kuzey Kutbu'nda hareketli bir deniz ekosisteminin oluşmasını sağlıyor. Kuzey Kutbu suları hem besin maddeleri hem de onları yiyerek büyüyen mikroskobik organizmalar (fitoplankton ve yosun gibi) açısından zengin.

  • Kuzey Kutbu deniz canlısı açısından zengindir. Denizanası ve karides gibi birincil tüketiciler Arktik deniz ürünleri ağının temeli olan plankton ile besleniyor.
  • İkincil tüketiciler arasında balık ve deniz kuşları (martılar ve puffin gibi) ile dev mavi balinalar ve Grönland balinası gibi çok çeşitli dişsiz balinalar var.
  • Üçüncül tüketiciler çoğunlukla diğer etoburları avlayan hayvanlardır. Dişli balinalar, yunuslar (katil balina ve narval gibi) fok balıkları, denizaslanı ve morslar gibi yüzgeçayaklılar bu grupta.
  • Leşçiller (bazı köpekbalıkları ve yengeçler dahil) ile deniz solucanları ve algler gibi ayrıştırıcılar ölü ve çürüyen malzemeleri parçalıyor. Bu yolla organik besinler Kuzey Kutbu'nun deniz ekosistemine geri dönüştürülüyor.
Çiçekler yalnızca Kuzey Kutup Dairesi'ne yakın ormanlarda görülebiliyor. Taşkıran bitkisi.
Çiçekler yalnızca Kuzey Kutup Dairesi'ne yakın ormanlarda görülebiliyor. Taşkıran bitkisi.

Kuzey Kutbu yine zengin bir kara yaşamına sahip. Çünkü Kuzey Kutbu, Kuzey Amerika'daki Brooks sıradağlarını, muazzam Grönland buz tabakasını, ıssız Svalbard takımadalarını, kuzey İskandinavya'nın fiyortlarını ve kuzey Sibirya'nın otlak yaylaları ile zengin nehir vadilerini içine alıyor. Bazı ormanlar Kuzey Kutup Dairesi'nin yakınında yer alsa da, bitki yaşamı çoğunlukla otlar, sazlar, yosunlar ve likenler gibi tundra bitki örtüsü ile sınırlı. Bu ototroflar yıl boyunca kar ve buzla kaplıyken bile hayatta kalabilme yeteneğine sahip.

Sivrisinekler ve güveler gibi böcekler yaygındır, özellikle de buz erimesi ilkbahar ve yaz aylarında göletler oluşturduğunda. Böcekler ve böcek larvaları, çalıkuşu ve çulluk gibi kuşların yanı sıra tatlı su balıkları için de önemli bir besin kaynağı. Bölgedeki birincil tüketiciler, küçük yaban sıçanından muazzam Misk sığırına kadar uzanıyor. En tanıdık Arktik otçullarından biri genellikle Avrupa ve Asya'da ren geyiği olarak bilinen karibudur. İkincil tüketiciler arasında Kutup tilkileri ile baykuşlar ve kartallar gibi yırtıcı kuşlar var. Kuzey Kutbu'nun en tepe avcısı olan kutup ayısı, karada ve buz kütlelerinin etrafında avlanabilir.

Kutup ayısı gibi, Kuzey Kutbu'nun diğer birçok hayvanı beyazdır: Beyaz balinalar (beluga), kar baykuşları, Grönland foku. Beyaz renk, şiddetli kar ve buzda kamufle olmalarına yardımcı oluyor. Birçok Kuzey Kutbu hayvanı mevsimsel olarak renk değiştirir. Kutup tilkisi ve Kutup tavşanı kışın kar beyazdır, ancak yaz aylarında tüyleri kahverengimsi veya grimsi bir kürke döner. Kabarık beyaz tüylü bebek foklar bile zamanla koyu kahverengi olur—beyaz buz kütleleri yerine koyu Arktik okyanusu sularında gizlenmek daha kolaydır.

Kuzey Kutbu'nda İnsan Yaşamı

20. yy başlarında bir Eskimo ailesi, Kanada kuzey kutbu
20. yy başlarında bir Eskimo ailesi, Kanada

İnsanlar binlerce yıl önce Kuzey Kutbu'nda topluluklar ve kültürler kurdular ve bugün gelişmeye devam ediyorlar. Hepsi bölgenin sert ikliminin yarattığı benzersiz zorluklara uyum sağlamak için akıllı, yenilikçi yollar geliştirdi. Arktik insanları konu barınma olduğunda sıra dışı zorluklarla yüzleşiyor. Bol miktarda kereste sunacak ağaçların olmayışı subarktik iklimlerde yaygın olan ahşap veya taş yapıları imkansız kılar.

Bu nedenle Kanada ve Grönland'daki Eskimo (İnuit) grupları iglo olarak bilinen kardan evler yaptılar. Bu dairesel buz evleri genellikle deniz buzuyla inşa edilir. Bir iglo en az iki, en fazla 20 kişi alabilir. Ancak Eskimolar sadece igloda yaşamadı. Dalgaların karaya attığı odun ve balina kemiklerinden yaptıkları direklere hayvan derisi geçirerek çadırlar inşa ettiler. Göçebe Sami halkı da (İskandinavya ve kuzeybatı Rusya'nın yerli halkı) lavvu adı verilen geçici çadır benzeri yapılar inşa ettiler. Ancak onlar denize vuran odunlara muhtaç değildi. Zira Avrupa'nın zengin taygalarına veya kuzey ormanlarına erişebiliyorlardı.

Daha kalıcı Sami yapıları arasında yiyeceklerin, tekstil ürünlerinin ve diğer değerli eşyaların daha sonra kullanılmak veya ticaret için saklandığı depolar var. Kütük kabinleri andıran bu depolar yerden birkaç santimetre, hatta metre yükseklikte inşa ediliyor. Böylece depoya sızacak kar, su ve fare gibi zararlılara karşı önlem alınıyor ve haşarat nedeniyle değerli eşyaların çürümesi önleniyor. Kuzey Kutbu'nun Eskimo ve Sami insanları bugün yüksek kaliteli yapı malzemelerine ve sofistike yapı mühendisliği planlarına erişime sahip. Yine de kendi yaptıkları yapılar hala verimli yalıtım sunuyor ve zorlu hava koşullarına dayanıyor.

Toprak ve doğal kaynaklar Kuzey Kutbu'ndaki yerli halkların hayatta kalmasının önemli bir parçası. Ancak yerel Arktik toplulukları, toprak ve enerji kaynaklarının sömürülmesi sonucu muazzam zorluklarla karşı karşıya kalıyorlar. Örneğin Kuzeybatı Geçidi'ni ve Kuzey Kutup noktasını arayan Avrupalı ​​ve Asyalı kaşifler yüzlerce yıl boyunca Kanada Arktik Adaları'ndaki Eskimolar ile etkileşime girdi (Kuzeybatı Geçidi, Kuzey Pasifik ve Kuzey Atlantik okyanusunu bağlayan bir deniz rotasıdır).

Avrupalılar ve Avrupalı ​​Amerikalılar ile artan temas genellikle çatışmalarla sonuçlandı. Bölgedeki sosyal yapı, okullar ve dilin yerini Batı gelenekleri aldı. 20. yüzyılın sonlarından başlayarak, bölgesel, ulusal ve uluslararası örgütler Kuzey Kutbu insanlarının siyasi ve kültürel egemenliğini giderek tanımaya başladı. Toprak hakları ve doğal kaynaklar bu egemenliğin önemli bir parçasıdır.

Örneğin, Kanada hükümeti ve Eskimo grupları arasında yapılan bir anlaşma 1999'da Nunavut topraklarının kurulmasına neden olmuştur. Kanada'nın en büyük bölgesi olan Nunavut, Kanada Arktiki'nin merkezine kadar uzanıyor. Nunavut nüfusunun yarısından fazlası Eskimo'dur ve İnuitçe en çok konuşulan dil.

Kuzey Kutbu'nun keşfi

Kuzey Kutbu'nun Avrupa ve Asyalılar tarafından keşfi 900'lerde İskandinavya ve İzlanda'ya yerleşen Vikingler ile başladı. Rus kaşifler Kuzeydoğu Geçidi'nin ve Sibirya Kuzey Kutbu'nun "Kuzey Denizi Rotası"na girerek 1600'lerde Bering Boğazı'ndan geçtiler. Avrupa ve Asya arasındaki ticarette inanılmaz zaman ve para tasarrufu sağlayacak "Kuzeybatı Geçidi"nin keşfedilme çabası Coğrafi Keşifler'de hızlandı ve Kuzey Kutbu'na akın edildi.

John Cabot, Martin Frobisher ve Henry Hudson gibi kaşiflerin hiçbiri açık deniz rotasına rastlayamadı. Efsanevi Norveçli kaşif Roald Amundsen ve mürettebatının 1906'da Grönland'dan Alaska'ya yaptığı yolculuğa dek Kuzeybatı Geçidi tam olarak keşfedilmemişti. Yüzen deniz buzları yolculuğu tehlikeli hale getirdi ve bu nedenle yaklaşık üç yıl sürdü. Dahası tüm bu deniz buzlarına nispeten küçük bir gemi (bir balıkçı teknesi) ile meydan okumak gerekiyordu.

Kuzey Kutbundaki Doğal Kaynaklar

Kuzey Kutbu muazzam petrol ve doğal gaz yataklarına sahip. Alaska'da birçok petrol şirketi her yıl milyonlarca varil petrolü sondaj ve ihraç etmek için "Yerli Bölge Şirketleri" olarak bilinen gruplarla çalışıyor. Alaska'nın Kuzey Eğimi, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki en büyük petrol sahalarının %6'sını ve en büyük 100 doğal gaz sahasından birini içeriyor. Mühendisler ve coğrafyacılar, Kuzey Kutbu'ndaki petrol ve gaz yataklarının, dünyanın keşfedilmemiş petrol kaynaklarının %13'ünü ve keşfedilmemiş doğal gaz kaynaklarının %30'unu oluşturduğunu tahmin ediyorlar.

Kuzey Kutbu ayrıca nikel ve bakır cevheri gibi mineraller açısından da zengin. Diğer mineral kaynakları ayrıca piller, mıknatıslar ve tarayıcılarda kullanılan değerli taşları ve nadir toprak elementlerini içerir. Bu maden yataklarından bazıları yeraltındayken, diğerleri Arktik Okyanusu'nun altında bulunuyor. Madenler ve sondaj operasyonları genellikle hava durumuna bağlı. Kışın, makineler donabilir ve donmuş zeminin delinmesi çok zorlaşır. Sıcak havalarda ise Arktik içindeki permafrost çözülebilir, makineler arızalanabilir ve çevreye zarar verebilir.

Hemen hemen tüm Kuzey Kutup ülkeleri, Kuzey Kutup Bölgesi'nin zengin kaynakları üzerinde otorite elde etmek için uğraşıyor. Bu diplomatik çatışmaya "Yeni Soğuk Savaş" ya da "Arktik Yarışı" isimleri verildi. Rusya, Norveç, Danimarka, İzlanda, Grönland, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri'nin münhasır ekonomik bölgeleri kıyılarından 200 deniz mili uzağa dek gider. Buna göre bir ülke, münhasır ekonomik bölgesi (MEB) içindeki tüm kaynakları keşfedebilir ve kullanabilir.

Bununla birlikte, bazı Kuzey Kutbu ülkeleri sadece kıyı şeridinde değil kıta sahanlığında da toprak talep ediyor. Örneğin Rusya, Grönland, Danimarka ve Kanada'nın hepsi Lomonosov Sırtı'nı kendisine ister. Lomonosov Sırtı, Kanada Arktik'ten, Kuzey Kutbu'na ve Sibirya dışındaki sulara kadar uzanan bir deniz altı dağ zinciridir.

Kuzey Kutbu ile İklim Değişikliği İlişkisi

Kuzey kutbu buzul erimesi
Buzul erimesi

Kuzey Kutbu kışın -40 ve yazın 0 derece ortalama ısıya sahip. Ancak iklim değişikliği, Kuzey Kutbu'nun coğrafyasını, biyolojik çeşitliliğini ve bölgelerini kökten etkiliyor. Kuzey Kutbu'ndaki deniz buzunun genişliği azalmakta. 21. yüzyılda deniz buzu hem kış hem de yaz aylarında rekor minimum düzeye ulaştı. Klimatologların çoğu 2100 yılına kadar Kuzey Kutup Denizi buzulunun çoğunun her yaz giderek eriyeceğini tahmin ediyor.

Deniz buzu kaybı kutup ayılarını derinden etkilemekte. Deniz buzu olmadan kutup ayıları kış aylarında hızlı bir şekilde hayatta kalacak kadar fok yakalayamaz. Hayatta kalan kutup ayılarının ise sağlıklı yavrular üretme olasılığı düşer, zaman içerisinde kutup ayısı nesli tükenir. Kıt gıda kaynakları ayrıca kutup ayılarını insanlarla daha fazla temasa sokar ve beslenme için çöp yığınlarını karıştırırlar. Bu gıda kaynakları kutup ayılarının sağlığını olumsuz etkiler ve Kuzey Kutbu'ndaki insan topluluklarıyla çatışma olaylarını arttırır.

İklim değişikliği kutup ayısının yaşam alanını da değiştiriyor. Havalar ısındıkça kutup ayısının kuzeye göç edeceğini düşünmüş olabilirsiniz. Ancak akıntılar aslında deniz buzullarını güneye taşıyor. Kutup ayıları deniz buzu habitatını takip eder ve bu nedenle bölgeleri aslında zamanla güneye doğru kaydı. Bu durum kutup ayılarını insan popülasyonlarına yakınlaştırdı ve kendisini tanımayan yeni avlarla temasa soktu.

Arktik deniz buzunun giderek daralması ticaret ve seyahat için gerekli taşımacılık yollarını ise olumlu etkiliyor. Kuzeybatı Geçidi hala Kuzey Kutbu'ndaki en kazançlı nakliye şeridi. Uzmanlar, kuzeybatı ve kuzeydoğu yollarının yıl boyunca buzsuz olmasının nakliye süresini %40 oranında azaltılabileceğini hesap etti. Bu derin deniz nakliye yolları Panama Kanalı'ndan daha büyük ve daha ağır gemilerin geçişine izin veriyor ve bu da ticareti ve kârı daha da artırıyor.

Turizm endüstrisi deniz buzulu erimesinden yararlanma peşinde. 2016 yılında lüks bir yolcu gemisi ilk kez Kuzeybatı Geçidi'ni gezdi. 1.500'den fazla turistle dolu olan gemi, tüm yolculuğu üç haftada yaptı.

Arktik ve Antarktika farkı

Kuzey Kutbu (Arktik) çoğunlukla karalarla çevrili bir okyanustur. Antarktika (Güney Kutbu) ise çoğunlukla su ile çevrili karadır. Kuzey Buz Denizi, Antarktika buz tabakasından çok daha fazla güneş ışığı aldığından, Kuzey Kutbu Antarktika'dan çok, çok, çok daha sıcak. Hatta Kuzey Kutbu, Kuzey Yarımküre'nin en soğuk yeri bile değil. Doğu Rusya'daki Sibirya'nın buzlu iç kısmı en soğuk yer unvanını elinde bulunduruyor.

Kuzey Kutbu'nda seyahat hala buz kırıcılara bağlı. Buz kırıcı, birkaç metre kalınlığındaki kilometrelerce deniz buzunu kırabilen çok güçlü gemilerdir. Buz kırıcılar çoğunlukla nükleer yakıtla çalışır, ancak gaz ve buharla da çalışabilir. Şekilleri diğer ağır gemilerden daha kolay ileri geri hareket etmelerini sağladığından üzerinde seyahat etmek rahatsız edici olabilir. Rusya en güçlü buz kırıcı gemileri üretmekte.

Kuzey Kutbu'ndaki Petrol Kaynakları

Alaska'nın kuzeydoğu kıyısında yer alan Kuzey Kutbu Ulusal Doğal Yaşam Barınağı (ANWR), Amerika Birleşik Devletleri'ndeki en büyük vahşi yaşam koruma alanı. ABD Kongresi onayladığı sürece sığınakta petrol çıkarma faaliyetlerine izin veriliyor. Bazı jeologlar, sığınağın kıyı ovasının altında 5 milyar ila 16 milyar varil petrol ve doğal gaz olabileceğini hesapladı. İnsanlar 1970'lerden beri bu el değmemiş alanın geliştirilip geliştirilmeyeceği konusunda karara varmaya çalıştılar, ancak Kongre henüz sondaj veya madencilik yapılmasına onay vermedi.