Hollanda'da Verenigde Oostindische Compagnie veya VOC olarak bilinen Hollanda Doğu Hindistan Şirketi, temel amacı 17. ve 18. yüzyılları arasında ticaret, keşif ve kolonizasyon olan dev bir organizasyondu. 1602'de kuruldu ve 1800 yılında iflas edene kadar yaşadı.
İlk ve en başarılı uluslararası şirketlerden biri olarak kabul ediliyor. Hollanda Doğu Hindistan Şirketi en büyük döneminde birçok farklı ülkeye ofisler açtı. Baharat ticaretinde bir tekeldi ve savaşlar başlatabilme, suçluları cezalandırma, anlaşmalar yapma ve koloniler oluşturması için yarı hükümet güçleri elde etmişti.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin tarihi
16. yüzyılda, baharat ticareti Avrupa genelinde genişliyordu, ancak bu alandaki tek otorite Portekizlilerdi. Bununla beraber Portekiz, 1500'lerin sonuna doğru talepleri karşılama konusunda sorunlar yaşamaya başladı ve baharat fiyatları katlandı. Bu problem Portekiz'in 1580'de İspanya ile birleşme hamlesiyle ele alındığında, Hollandalıları baharat ticaretine girmesi için kolaylıkla motive etti.
Hollanda 1598'de sayısız ticaret gemisi inşa etmeye ve göndermeye başladı. Hemen arkasından Mart 1599'da Jacob van Neck'in filosu Spice Adaları'na (Endonezya, Maluku Adaları) ulaşan ilk ticaret ekibi oldu. 1602'de hükümet, Hollanda baharat ticaretindeki karların zeminini sağlamlaştırmak ve bir tekel olma planıyla Birleşik Doğu Hint Adaları Şirketi'nin (daha sonra Hollanda Doğu Hindistan Şirketi) kurulmasına destek verdi. Kuruluş sırasında Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'ne kale yapabilme, ordu kurma ve antlaşma imzalama yetkileri 21 yıllığına verildi.
Hollanda'nın ilk kalıcı ticaret merkezi 1603'te Banten (Endonezya'da, Cava Adası'nın batısı) şehrinde kuruldu. Bugün bu bölge Batavia olarak bilinir. Bu birinci anlaşma sonrasında Hollanda Doğu Hindistan Şirketi 1600'lerin ilk yıllarında birkaç ticaret alanı daha kurdu. Şirketin ana merkezi 1610-1619 yılları arasında Ambon olacaktı.
1611'den 1617'ye kadar Hollanda Doğu Hindistan Şirketi, İngiliz Doğu Hindistan Şirketi ile baharat ticareti alanında büyük bir rekabet içindeydi. 1620'de iki şirket 1623'e kadar bir ortaklık içine girmeyi başarmıştı. Fakat Amboyna katliamı İngiliz Doğu Hindistan Şirketi'nin ticaret bölgelerini Endonezya'dan Asya'nın diğer bölgelerine taşımasına neden oldu.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi 1620'lerin sonuna kadar Endonezya'nın adalarını karanfil ve hindistan cevizi ihracatı için büyük bir hızla kolonileştirerek "Hollanda tarlalarını" daha da yaygınlaştırdı. Hollanda Doğu Hindistan Şirketi, rakibi olan Avrupa ticaret şirketleri gibi baharat almak için altın ve gümüşe ihtiyaç duyuyordu. Bu metalleri almak için şirketin öteki Avrupa ülkeleriyle ticaret fazlası yaratması yani daha fazla ihracat yapması gerekiyordu. Hollanda Doğu Hindistan Şirketi Genel Valisi Jan Pieterszoon Coen diğer Avrupa ülkelerinden bu değerli madenleri almak için Asya'da yeni bir ticaret sistemi oluşturma planı hazırladı. Elde edilecek karlarla Avrupa baharat ticaretini finanse edebilecekti.
Ve nihayet Hollanda Doğu Hindistan Şirketi tüm Asya'nın ticaret ağını kontrol altına aldı. 1640 yılında Seylan'a kadar ulaşıldı. Bu bölgeye geçmişte Portekizliler hâkim olmuştu ve 1659'a gelindiğindeyse Hollanda Doğu Hindistan Şirketi hemen hemen bütün Sri Lanka kıyılarını işgal etmişti.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi 1652'de Doğu Asya'ya giden gemilere levazım sağlama amacıyla Güney Afrika'nın Ümit Burnu bölgesine bir ileri karakol kurdu. Daha sonra bu karakol, Cape Colony adını alarak bir koloni haline gelecekti. Hollanda Doğu Hindistan Şirketi genişlemesini sürdürdükçe, İran, Bengal, Malacca, Siam, Formosa (Tayvan) ve Malabar gibi yerlerde ticaret alanları kuruldu. 1669'da Hollanda Doğu Hindistan Şirketi dünyanın en zengin şirketi haline geldi. O dönemdeki değeri 78 milyon Hollanda guldeni olduğu biliniyor; günümüzdeki değeri ise 7.8 trilyon dolar.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin düşüşü
1600'lü yılların ortalarındaki başarılarına rağmen 1670 yılına kadar Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin ekonomik çöküşü başlamıştı. Bu süreci hızlandıran etkenler Japonya ile ticaretin azalması ve 1666'dan sonra Çin ile ipek ticaretinin bitirilmesi olmuştu. 1672'de Üçüncü İngiliz (Anglo)-Hollanda Savaşı Avrupa ile ticareti büyük oranda kesintiye uğrattı. Hemen ardından 1680'lerde diğer ülkelerin ticaret şirketleri genişlemeye ve Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'ne yönelik baskıyı artırmaya başladı. Belki de son vurucu darbe, Avrupa'nın Asya baharatları ve diğer ürünlerine olan talebinin 18. yüzyılın ortalarında azalmaya / değişmeye başlamasıydı.
18. yüzyılın başlarında, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi gücünü yeniden toplama sürecine girmeye başlarken, 1780'de İngiltere ile bir savaş daha (Dördüncü İngiliz-Hollanda Savaşı) başladı ve şirket önlemez büyüklükte nakit sıkıntıları yaşamaya başladı. Bu süre zarfında şirket, Hollanda hükümetinin TANAP olarak bilinen Towards a New Age of Partnership desteğiyle makineye bağlı olarak yaşamını sürdürdü.
Tüm problemlerine rağmen, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin sözleşmesi Hollanda hükümeti tarafından 1798'in sonuna kadar yenilendi. Daha sonra son defa 31 Aralık 1800'e kadar yenilenecekti. Bu süreçte şirketin yetkileri büyük ölçüde azaltıldı ve şirket çalışanları serbest bırakılarak ve ofisler kapatılmaya başlandı. Adım adım koloniler kaybedildi ve sonunda Hollanda Doğu Hindistan Şirketi tarih olacaktı.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin yapısı
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi en büyüleyici döneminde karmaşık bir organizasyon şemasına sahipti. Öncelikle iki tip hissedar türü vardı. Bunlar katılımcılar (participanten) ve müdürler (bewindhebbers) olarak tanımlanıyor. Katılımcılar yönetici olmayan ortaklardı, müdürler ise yönetici ortaklardı. Bu hissedarlar, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin geleceği için oldukça önemliydi çünkü şirketteki sorumlulukları sadece hisselerinin değerlerinden oluşuyordu.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin ortakları arasında hissedarların dışında Amsterdam, Delft, Rotterdam, Enkhuizen, Middleburg ve Hoorn şehirlerinde altı oda daha vardı. Odaların her biri, müdürlerden seçilen delegelere sahipti.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin önemi
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin yapısı oldukça önemlidir, çünkü bugün iş dünyasında da kullanılan karmaşık bir iş modeli inşa etmişlerdi. Mesela, hissedarların yükümlülükleri Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'ni bir limited şirketin ilk formu haline getirdi. En önemlisi, şirketin o dönem için kusursuz derecede organize olarak baharat ticareti üzerinde tekel kurmuş ilk şirketlerden birisidir ve dünyanın ilk çok uluslu şirketidir.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketi, Avrupa medeniyetinin kendi fikir ve teknolojisini Asya'ya aktarmasında etkin olmaları bakımından da önemliydi. Bu sayede Avrupalılar araştırmalarını geniş alanlra yaydı ve kolonileşme ve ticaret için yeni bölgeler oluşturdu.
