Kapitalizm, özel kuruluşların üretim faktörlerine sahip olduğu ekonomik sistemdir. Bu dört faktör girişimcilik, sermaye malları, doğal kaynaklar ve emek olarak sıralanıyor. Faktörlerin sahipleri, kontrolü şirketleri üzerinden sağlar. Bireyler iş gücü konusunda özgürdür. Başka birinin bir kişinin iş gücüne sahip olduğu kölelik bunun tek istisnası. Tüm dünyada yasadışı olmasına rağmen, kölelik hala yaygın olarak uygulanıyor. Peki kapitalizmin diğer özellikleri nedir?
Temel çıkarımlar
- Kapitalizmde mal sahipleri, üretim faktörlerini kontrol eder ve gelirlerini buradan elde eder.
- Kapitalizm, insanları kazandıkları parayı rekabet yoluyla maksimize etmeye teşvik ediyor.
- Kapitalizmde bireyler görevleri daha verimli şekilde gerçekleştirmenin yollarını aradıklarından rekabet, yeniliğin itici gücü olur.
Kapitalizmin özellikleri
Kapitalist mülkiyet, bir kişinin üretim faktörlerini kontrol ettiği ve gelirini mülkiyetinden kazandığı sistemdir. Bu esneklik insanlara şirketlerini verimli şekilde işletme yeteneği sunar. Ayrıca onlara kârlarını en üst düzeye çıkarma teşvikini sağlar.
Şirketlerde hissedarlar mal sahibidir. Şirketteki kontrol seviyeleri ise sahip oldukları hisseye bağlıdır. Hissedarlar şirketin yönetim kurulunu seçer ve de şirketi yönetecek baş yöneticiyi işe alır.
Kapitalizmin başarılı olması için serbest piyasa ekonomisine ihtiyaç vardır. Bu ekonomide mal ve hizmetler arz-talep yasalarına göre dağıtılır. Talep yasasına göre belirli bir ürünün talebi arttığında fiyatı artar. Rakipler ardından daha yüksek kar elde etmek için üretimi artırırlar. Arzın artması fiyatları düşürür ve yalnızca en iyi üretime sahip rakipler piyasada kalır.
Arz sahipleri en yüksek kar için birbirleriyle rekabet ederler. Mallarını mümkün olan en düşük fiyata satarken, maliyetlerini olabildiğince düşük tutarlar. Kapitalizmde rekabet fiyatları makul kılar ve üretimi verimli tutar.
Kapitalizmin bir diğer temel bileşeni, sermaye piyasalarının serbest işlemesi oluyor. Arz ve talep kanunları, hisse senedi, tahvil, türev, para birimi ve emtialar için adil fiyatlar belirlenmesini sağlar. Sermaye piyasaları ise şirketlerin genişlemek için fon toplamasına izin verir.
Laissez-faire ekonomi teorisi, kapitalizmde hükümetin müdahaleci olmaması gerektiğini savunur. Yalnızca rekabeti adil tutmak için araya girmelidir der. Hükümetin rolü serbest piyasayı korumaktır. Tekellerin veya oligarşilerin elde ettiği haksız avantajları önler. Bilginin manipülasyonunu engeller ve eşit dağıtılmasını sağlar.
Kapitalizmde piyasayı korumanın bir parçası da ulusal savunma ile düzeni sağlamak oluyor. Hükümet ayrıca altyapıyı korumak ve bu hedefler için ödenecek sermaye kazançlarını ve gelirleri vergilendirmek zorunda. Uluslararası ticaret ise hükümet organları üzerinden kararlaştırılır.
Kapitalizmin avantajları
Kapitalizm, en iyi fiyatlara sahip en iyi ürünlerin ortaya çıkmasını sağlıyor çünkü tüketiciler en çok istedikleri ürüne ekstradan ödeme yaparlar. İşletmeler, müşterilerin istedikleri ürünü ödeyebilecekleri en yüksek fiyattan satar ancak fiyatlar işletmeler arasındaki rekabet sayesinde düşük tutulur. Kârı en üst düzeye çıkarmak için ürünlerini mümkün olduğunca verimli hale getirirler.
Apple Computer Inc.'in kurucu ortaklarından Steve Jobs, tüketici taleplerini öngörmeye çalıştı ve bir keresinde şöyle demişti: "Müşterilere ne istediklerini sorup sonra bunu onlara vermeye çalışamazsınız. Siz onu yapana kadar yeni bir şey isteyecekler."
Kapitalizmde ekonomik büyümenin en önemli etkeni yeni ürünlerin ve daha verimli üretim yöntemlerinin önünü açan inovasyondur.
Kapitalizmin dezavantajları
Kapitalizm, yaşlılar, çocuklar, engelliler ve bakıcılar dahil olmak üzere rekabetçi becerilerden yoksun olanları desteklemez. Kapitalizm bu yüzden toplumun işleyişini sürdürmek için aileye değer veren hükümet politikalarına ihtiyaç duyar.
Adil rekabet ortamı sunma fikrine rağmen, kapitalizm fırsat eşitliğini savunmaz. Bu yüzden iyi beslenme imkanı, maddi olanağı ve eğitimi olmayanlar eşit şekilde rekabetçi olamaz. Toplum, o insanların değerli becerilerinden asla yararlanamaz.
Kısa vadede, bu eşitsizlik kapitalizmden kazananlarının yararına görünebilir. Zira daha az rekabetçi tehditle karşılaşırlar ve güçlerini, piyasaya girmeyi zorlaştıracak yönde kullanarak hile yaparlar. Örneğin, sektörlerine fayda sağlayan yasaları destekleyen seçilmiş kişilere bağış yaparlar. Devlet okulları için daha düşük vergileri savunurken çocuklarını özel okullara gönderebilirler.
Eşitsizlik, çeşitliliği ve yeniliği sınırlar. Örneğin, çeşitliliği olan bir iş ekibi piyasa nişlerini daha iyi belirler, toplumdaki azınlıkların ihtiyaçlarını anlar ve bu ihtiyaçları karşılayan ürünler tasarlar.
Kapitalizm, kirlilik ve iklim değişikliği gibi dış maliyetleri önemsemez. Bu da ürünleri kısa vadede daha ucuz ve erişilebilir kılar. Ancak doğal kaynakları da zamanla tüketir; etkilenen bölgelerde yaşam kalitesi düşer ve genel maliyetler herkes için artar.
Kapitalizm ve demokrasi
Parasalcı iktisatçı Milton Friedman, demokrasinin ancak kapitalist bir toplumda var olabileceğini öne sürdü. Bununla birlikte, birçok ülke sosyalist ekonomik bileşenlere ve demokratik olarak seçilmiş hükümete sahip. Bazıları ise komünistler ancak kapitalist unsurlar sayesinde gelişen ekonomileri bulunuyor. Örnekler arasında Çin ve Vietnam bulunuyor. Ve elbette kapitalist olup hükümdarlar, oligarklar veya despotlar tarafından yönetilen yakın ülkeler de var.
Örneğin, ABD gibi ülkeler çoğunlukla kapitalistken, anayasaları ile serbest piyasayı korurlar:
- Telif hakkı yoluyla yeniliği koruyarak,
- Özgür teşebbüs ve seçim özgürlüğünü koruyarak,
- Eyalet veya belediyelerin birbirlerinin üretimini vergilendirmesini yasaklayarak,
- Devletin yersiz aramalar ve el koymazlar yapmasını yasaklama yoluyla özel mülkiyeti koruyarak,
- Özel mülkiyet sahipliğini güvenceye alarak,
- Hükümetin yasal süreç olmadan mülk edinmesini yasaklayarak,
- Hükümetin gücünü anayasada belirtilenlerle sınırlayarak,
- Bahsedilmeyen diğer tüm yetkileri halka vererek.
Sosyal güvenlik programları kapitalist yönetimler için olmazsa olmazlar.
Kapitalist ülkeler
Amerika Birleşik Devletleri kapitalizmin en bilinen örneği. Ancak Ekonomik Özgürlük Endeksi'ne göre en serbest pazarlara sahip 10 ülke arasına girmiyor (12. sırada). Endeksin sıralaması, yolsuzluk eksikliği, düşük borç seviyeleri ve mülkiyet haklarının korunması gibi dokuz değişkene dayanır. Türkiye, 79. sırada.
En kapitalist ilk 10 ülke:
- Hong Kong
- Singapur
- Yeni Zelanda
- İsviçre
- Avustralya
- İrlanda
- Birleşik Krallık
- Kanada
- Birleşik Arap Emirlikleri
- Tayvan
Amerika Birleşik Devletleri'ni 12. sıraya iten etmenler arasında devasa hükümet harcamaları ve kötü mali sağlık durumu var. Vergi mükellefinin özgürlüğünü kısıtlayan vergi yükü yine zayıf bulunuyor. En güçlü noktaları ise çalışma özgürlüğü, iş özgürlüğü ve ticaret özgürlüğü olarak belirlenmiş.
Kapitalizm, sosyalizm, komünizm ve faşizmin farkı
| Özellik | Kapitalizm | Sosyalizm | Komünizm | Faşizm |
|---|---|---|---|---|
| Üretim faktörlerinin sahibi: | Bireyler | Herkes | Herkes | Herkes |
| Üretim faktörleri ne sağlar: | Kâr | İnsanlara yarar | İnsanlara yarar | Ulus kurmak |
| Kaynakların dağıtımı: | Arz ve talep | Merkezi plan | Merkezi plan | Merkezi plan |
| Bireyden kesilen: | Piyasaya göre | Beceriye göre | Beceriye göre | Ulusa yarara göre |
| Bireyin aldığı: | Kazancına göre | Katkısına göre | İhtiyacına göre | Ulusa yararına göre |
Kapitalizm ve sosyalizm kıyaslaması
Sosyalizmin savunucuları, sistemlerinin kapitalizmden evrildiğini söyler. Sosyalizm, vatandaşların mal ve hizmetlere erişimini kolaylaştırması yönüyle kapitalizmden daha iyi. Üretim faktörleri bireysel işletme sahiplerinde değil bir bütün olarak toplumun elinde bulunur.
Pek çok sosyalist hükümet petrol, doğal gaz ve benzeri enerji şirketlerine sahiptir. Bir hükümetin bu karlı endüstrileri kontrol etmesi esasında oldukça stratejiktir. Devlet, kurumlar vergisi almak yerine, kârını özel bir petrol şirketinden toplar. Sonra bu kârları hükümetin harcama programına göre dağıtır. Devlete ait bu şirketler, küresel ekonomide özel şirketlerle rekabet edebilir.
Kapitalizm ve komünizm kıyaslaması
Kuramcılara göre komünizm hem sosyalizmin hem de kapitalizmin ötesine geçiyor. Hükümet herkese asgari düzeyde bir yaşam standardı sağlar. Bu standart, ekonomik katkılara bakılmaksızın garanti altında olur.
Modern dünyada çoğu toplum her üç sistemin de unsurlarına sahipler. Bu sistem karışımına karma ekonomi deniliyor. Bazı geleneksel ve egemen ekonomilerde de kapitalizmin unsurlarına rastlanabilir.
Kapitalizm ve faşizm kıyaslaması
Kapitalizm ve faşizm, özel işletme mülkiyetine izin verir. Kapitalizm, şirket sahiplerinin tüketiciler tarafından talep edilen mal ve hizmetleri özgürce üretmesini sağlar. Faşizm ise işletme sahiplerinin ulusal çıkarları ön planda tutmasını gerektiren katı milliyetçiliği benimser. Şirketler, merkezi planlamacıların emirlerine uymak zorunda olur.
Kaynaklar:
- Bacher, Christian (2007). Capitalism, Ethics and the Paradoxon of Self-Exploitation. Munich: GRIN Verlag. p. 2. ISBN 978-3-638-63658-2
- Boldizzoni, Francesco (2020). Foretelling the End of Capitalism: Intellectual Misadventures since Karl Marx. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-91932-7.
- Burnham, Peter (2003). Capitalism: The Concise Oxford Dictionary of Politics. Oxford University Press.
- Habermas, J. [1973] Legitimation Crisis (eng. translation by T. McCarthy). Boston, Beacon. Google books
- Harvey, David (2014). Seventeen Contradictions and the End of Capitalism. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-936026-0.
- Hyman, Louis and Edward E. Baptist (2014). American Capitalism: A Reader. Simon & Schuster. ISBN 978-1-4767-8431-1.
