Deniz ve okyanus dalgaları kıyı ekosistemlerinin işleyişinde önemli bir rol oynuyor ve aynı zamanda sörfçülere cazip gelmeleri yönünden turizmi destekliyor. Deniz suyunu sorguçlu şekle büründüren dalgalar, enerjinin bir alandan diğerine taşınmasının sonucunda oluşur. Okyanus yüzeyinde oluşan dalgalara genellikle enerjisini suya aktaran rüzgar neden oluyor. Büyük bir dalga bu sayede uzun mesafeler boyunca yol kat edebilir.
Deniz veya Okyanus Dalgasının Oluşumu
Bir dalga karaya çarptığında tüm bir kum adasını taşıyabilir veya kayalık sahil şeritlerini oyarak manzarayı önemli şekilde değiştirir. Fırtınanın oluşturduğu bir dalga araba büyüklüğündeki bir kayayı gelgit çizgisinin üzerine taşıyarak karanın yüzlerce metre içerisine bırakabilir.
Yakın zamana kadar bilim adamları bu tür gizemli kayaları açıklamaya çalışırken tsunaminin bıraktığı bir hasar olduğuna inandılar. Ancak 2018'de yapılan bir çalışma İrlanda'daki kayalık kıyı şeridi boyunca hizalanan kayaların tsunamiden meydana gelmediğini ortaya çıkarmıştır. Hiçbir tsunami oluşmamasına rağmen birçok kaya tepelere taşınmıştı. Araştırmacılar 100 tonu aşan 1000'lerce orta büyüklükte kayayı izlediler ve 620 ton gelen bir tanesinin (90 Afrika filine eşittir) fırtına dalgalarıyla tek bir mevsimde 2,5 metre taşındığını gördüler.
Yüzey Dalgaları
Okyanus yüzeyindeki dalgalar genellikle rüzgarla oluşur. Rüzgar estiğinde enerjiyi sürtünme yoluyla suya aktarır. Rüzgarın ne kadar hızlı olduğu ve ne kadar uzağa estiği dalganın büyüklüğünü belirler. Bu nedenle bir okyanus dalgasının boyutu rüzgarın hızına, rüzgarın süresine ve rüzgarın estiği genişliğe bağlı. Bu değişkenlikler çeşitli şekil ve boyutlarda dalgaların oluşmasını sağlıyor.
- En küçük kategoride listelenen dalgaya dalgacık adı veriliyor ve yüksekliği 0,3 metre olan ve genelde dairesel şekilde yayılan bir türdür.
- En büyük dalgalar rüzgarın daha iyi nüfuz ettiği büyük açık su alanlarında meydana gelir.
Büyük dalgaları ile ünlü yerler arasında Hawaii'deki Waimea Körfezi, Maui'deki Peahi, Kaliforniya'daki Mavericks, İrlanda'daki Mullaghmore Head ve Tahiti'deki Teahupoo var. Bu büyük dalga noktaları sörfçüleri cezbeder, ancak bazen dalgalar sörf yapmak için çok büyük olabilir. Bu en büyük dalgalardan bazıları kasırga gibi fırtınalarla üretiliyor. 2004 yılındaki Ivan Kasırgası ortalama 18 metre yüksekliğinde olan ve en büyüğü neredeyse 30,5 metreye ulaşan dalgalar yarattı. 2019'da kuzey Atlantik'teki Dorian kasırgası 30 metreden yüksek bir dalga meydana getirmiştir.
Dev dalgalar sadece karanın yakınında oluşmaz. Fırtınalar sırasında oluşabilen "rogue" veya haydut dalgalar var. Bunlar aşırı büyük olurlar. 1914'te bir raporda bir tanesinin 53 metrelik uçurumda bulunan bir deniz fenerine (Trinidad Head) çarptığı ve bu yüzden yaklaşık 60 metre boyunda olduğu kayda geçilmiştir. Günümüzde boyları 34 metre ve 21 metre olan iki haydut dalga kayda alındı. "Haydut" ismini son derece ani ve tahmin edilemez olmasından alıyor.
Bir haydut dalgası denizcilere sudan duvar gibi görünür. Normal dalganın aksine rüzgarın estiği yönden değil farklı bir yönden gelir. Hiç kimse neyin haydut dalganın oluşmasına sebep olduğunu bilmiyor. Ancak bazı bilim adamları, farklı okyanus dalgaları birbirini güçlendirdiğinde oluştuğunu düşünüyorlar. Kaydedilen en büyük haydut dalgalar Kuzey Atlantik Okyanusu'ndaki Kuzey Denizi'nde oluşmuştur. Biri 2013 yılında bir şamandıra tarafından kaydedildi ve 19 metre ölçüldü. Draupner dalgası olarak adlandırılan bir diğeri 1995 Yılbaşı arifesinde bir doğal gaz platformuna çarptı ve 25,6 metrelik sudan devasa bir duvardı.
Tsunami Dalgaları
Deprem sırasında okyanusun altındaki tektonik levhalar kaydığında tsunami dalgası oluşur. Levhaların fiziksel olarak kayması, suyu ortalama deniz seviyesinin birkaç metre üstüne yükseltir. Bu enerji ardından yatay şekilde okyanus yüzeyine yayılır. Tektonik levha kaymasından oluşan dalgalar deprem noktasından uzaklaşırken her yöne yayılır.
Tsunami kıyıya ulaşırken deniz tabanıyla temas ederek büyük oranda yavaşlamaya başlar. Öndeki dalga yavaşladıkça arkadaki dalgalar yığılma yapar ve dalganın yüksekliğinin artmasına neden olur. Tsunami dalgaları derin okyanusta yol alırken sadece birkaç metre yükseklikte olmasına rağmen kıyıya ulaştığında bu yığılma sonucu yüksek dalgalara dönüşürler.
Tsunami dalgaları bazen 20 metreyi aşarak deniz kenarında yaşayan toplulukları yok ediyor. Tsunamiler 1850'den bu yana 420.000'den fazla ölüme neden oldu. 2004'te Endonezya açıklarında meydana gelen dev depremde 230.000'den fazla insan öldü ve 2011'deki tsunaminin Japonya'daki Fukushima nükleer reaktörüne verdiği hasar bugün tehlike saçmaya devam ediyor.
Bir tsunami önceden tahmin edilemez ancak bir deprem meydana geldiğinde tsunami uyarısı yapılır. Ardından dalgalar küresel şamandıra ağı ile takip edilir. Tsunamiler saatte 640 kilometre hızla hareket ettiğinden erken uyarı oldukça önemli. Kaydedilen en yüksek tsunami dalgası 524 metreydi. 1958'de Alaska, Gilbert Inlet'te meydana geldi ve kıyıdaki her şeyi yok etti. 7,8 büyüklüğünde bir depremin 30,6 milyon metreküplük kayalığı kaydırması ile oluştu.
Meteotsunami denilen ve hava sistemlerinin neden olduğu, genellikle daha az yıkıcı başka tsunami dalgaları da var. Bu tsunami dalgası, yukarıda açıklanan deprem kaynaklı klasik tsunamiye benzer özelliklerde olur ancak genelde çok daha küçüktür ve okyanustaki daha küçük bölgelerde görülür. Bir meteotsunami hızlı hareket eden bir fırtına sisteminden doğar ve genellikle 2 metre yükseklikte olur. ABD gibi okyanus ülkeleri yılda 20 kereden fazla kez daha küçük meteotsunami dalgalarının hedefi oluyor.
Bir Dalganın Anatomisi
Her dalga tepe ve çukurlardan oluşur. Tepe, dalganın zirve yüksekliği ve çukur en alçak noktasıdır. İki sıra tepe veya iki ardışık çukur arasındaki mesafeye dalga boyu deniyor. Dalga periyodu ise dalganın, dalga boyu kadar yol gitmesi için gereken süredir. Ayrıca dalga frekansı vardır ve dalganın ne kadar sık tepesi olduğunu gösterir. Bir dalga hareket ederken altındaki su aslında neredeyse hareket etmez. Daha çok dairesel bir hareket yapar.
Dalgaların Oluşumu Hakkında Sık Sorulanlar
Denizde dalgalar nasıl oluşur?
Dalgalar, okyanus yüzeyinde esen rüzgarın sürtünme yaratması ve suya enerji aktarmasıyla oluşur. Bu enerji, suyun dairesel bir hareketle hareket etmesine neden olarak dalgaların bilinen yukarı-aşağı hareketini yaratır.
Okyanus dalgalarının boyutunu ve şeklini etkileyen faktörler nelerdir?
Dalgaların boyutu ve şekli rüzgâr hızı, rüzgâr süresi ve esme mesafesi (rüzgârın estiği mesafe) gibi faktörlerden etkilenir. Dalgalar ayrıca suyun derinliği ve okyanus tabanının şekli gibi diğer fiziksel faktörlerden de etkilenebilir.
Su dalgalar içinde nasıl taşınır?
Dalgalar içindeki su dairesel bir hareketle taşınır, dalga ilerlerken tek tek su parçacıkları dairesel bir yolda hareket eder. Bir dalga sığ suya yaklaştığında veya bir engelle karşılaştığında, dairesel hareket bozulur ve dalganın kırılmasına ve suyun ileriye doğru itilmesine neden olur.
Dalgalar okyanustaki suyun hareketini genel olarak nasıl etkiler?
Dalgalar akıntılar ve diğer su hareketleri yaratabilir, bu da okyanus sirkülasyon modellerini etkileyebilir. Dalgalar ayrıca kıyı erozyonunu ve tortu taşınımını yönlendirebilir ve deniz organizmalarının dağılımını etkileyebilir.
İklim değişikliğinin okyanus dalgaları ve akıntıları üzerindeki etkileri nelerdir?
İklim değişikliği rüzgar düzenlerinde, okyanus sıcaklıklarında ve deniz seviyelerinde değişikliklere yol açabilir, bunların hepsi okyanus dalgalarının ve akıntılarının oluşumunu ve davranışını etkileyebilir. Bunun deniz ekosistemleri ve kıyı toplulukları üzerinde bir dizi etkisi olabilir.
