Gelgit Neden ve Nasıl Oluşur?

Yazar Burcu Kara
gelgit oluşumu

Gelgitler aslında bir dalgadır ve hatta gezegendeki en büyük dalgalardır. Dünyanın dört bir yanındaki her bir denizin kıyı boyunca yükselip alçalmasına neden olur. Gelgitler, Ay ve Güneş'in çekim kuvveti ile oluşuyor ancak Dünya kendi ekseni etrafında dönerken Ay'ın ve Güneş'in okyanusa göre nerede olduğuna bağlı gelgitin konumu da değişiyor. Dünya'ya çok daha yakın olan Ay, Güneş'ten daha fazla çekim gücü uyguladığından gelgiti oluşturan birincil güç oluyor.

Gelgit Oluşumu

en yüksek gelgit noktası
Kanada, Nova Scotia'daki Fundy Körfezi bilinen en yüksek gelgit aralığına sahip. Gelgitler 3,5 metre ile 16 metre arasında değişir ve büyük kayalıklar oluşturarak peyzajda erozyona neden oluyor.

Ay'ın yerçekimi kuvveti, suyun hem Dünya'nın Ay'a en yakın tarafında hem de aksi tarafında kabarmasına neden olur. Ay'ın yerçekimi, Dünya'ya en yakın tarafta en yüksek çekime sahiptir ve okyanusun o tarafta kabarmasını sağlar. Gezegenin diğer tarafında ise birbirinin etrafında dönen Ay ve Dünya'nın oluşturduğu merkezkaç kuvveti okyanus suyunu dışarı çekiyor. Aynı kuvvet lunaparktaki dönen karnaval aracına binen yolcuları duvara yapıştırır.

Dünya bir yandan dönerken sudaki bu iki kabarma Ay ile aynı hizada kalır ancak gezegenin yüzeyi bağımsız olarak hareketine devam eder. Gezegendeki belirli bir yer hem kabarmalardan hem de vadilerden (suyun çekildiği yer) geçecektir. Bir yer kabarmanın olduğu noktadaysa yüksek gelgit (su yükselmesi) yaşanır. Vadinin olduğu noktadaysa alçak gelgit görülüyor. Alçak gelgit, Ay'ın çekim etkisiyle suyun sığlaştığı noktadır.

Her bir alçak ve yüksek gelgitin oluşma süresi.

Dünya'nın bir tam dönüşü sırasında (veya bir gün) belirli bir yer her iki kabarmadan ve her iki vadiden geçer. Bu nedenle bir günde iki kez su yükselmesi ve iki kez su alçalması yaşarız. Ancak Dünya kendi etrafında Güneş'e göre 24 saatte dönerken Ay'a göre 24 saat 50 dakikada döner (çünkü Ay ile Dünya aynı yöne doğru hareket eder). Bu nedenle yükselen gelgitlerin ve alçalan gelgitlerin başlama zamanı her gün biraz değişiyor. Her bir yüksek gelgit arasında 12 saat 25 dakika var. Kıyıdaki suyun çekilmesi veya yükselmesi süresi ise 12,5 dakikadır.

Güneş'in de gelgitlere neden olan bir rolü var ve Ay'a göre konumu okyanustaki çekim gücünü değiştirir. Güneş ve Ay birbiriyle aynı hizadayken toplam çekim kuvveti artıyor ve bahar gelgiti adı verilen normalden daha büyük gelgitler oluşuyor. Bahar gelgiti Ay, Dünya'nın Güneş'le aynı tarafında veya doğrudan Dünya'nın karşı tarafında olduğunda yaşanır. Neap gelgiti denen normalden daha küçük gelgitler ise, Güneş'in çekim kuvveti Ay'ın çekimine dik açıyla zıt yönden geldiğinde meydana geliyor. Güneş ve Ay'ın iki kuvveti birbirini bozarak yükselme ve alçalmanın en az olduğu en küçük gelgiti oluşturur.

Gelgiti Etkileyen Diğer Faktörler

Dünya sadece suyla kaplı bir gezegen olsaydı su gezegenin yüzeyinde serbestçe hareket eder ve her konumdaki gelgit aşağı yukarı aynı yükseklikte olurdu. Ancak kıtalar su akışını engelleyerek görünüşte basit olan bu günlük döngünün daha karmaşık hale gelmesine neden oluyor. Kıtalar, bazen bazı yerlerde aşağı yukarı aynı yükseklikteki iki gelgit yaşanmasına neden olur (yarı günlük gelgit). Fakat genelde görülen şey bazı yerlerin gün içerisinde birbirinden farklı yükseklikte iki gelgit yaşamasıdır (karışık yarı günlük gelgit). Bazı konumlarda ise kara parçaları o kadar çok parazit yapar ki günde bir yüksek gelgit ve bir de alçak gelgit yaşanıyor (günlük gelgit).

Bir yerdeki coğrafya gelgiti etkileyebiliyor. Kıyı adaları ve koylarda suyun belirli su yollarından akması gerekir ve çevredeki daha düz kıyılara kıyasla gelgitin yaşanma zamanı gecikir.

Gelgitler ve Doğa

Gelgit bölgesi olarak bilinen ve günün bir kısmında suyun tamamen çekildiği, birçok okyanus canlısına ev sahipliği yapan kıyı bölgeleri var. Böyle yerlerdeki canlılar günlerinin yarısını güneşin altında kavrularak ve diğer yarısını su altında yüzerek geçiriyor. Gelgit yaklaşırken okyanus dalgaları yavaşça onlara çarpmaya başlar. Tüm bunlara rağmen türlerin zengin çeşitlilik gösterdiği noktalardır. Deniz salyangozu ve midye gibi kabuklu yumuşakçalar kayalara yapışırken deniz yıldızı kendisini yarıklara sıkıştırır ve yengeçler yosun yapraklarında saklanır.

Kızıl Gelgit

Kızıl gelgit olayındaki aşırı alg büyümesi tehlikelidir; deniz organizmasını öldüren, kabuklu deniz hayvanlarını tahriş eden ve hatta havayı kirleten zehirler üretiyor.
Kızıl gelgit olayındaki aşırı alg büyümesi tehlikelidir; deniz organizmasını öldüren, kabuklu deniz hayvanlarını tahriş eden ve hatta havayı kirleten zehirler üretiyor. (Miriam Godfrey/Niwa)

Kızıl gelgit aslında gerçek bir gelgit değil. Bir alg türünün suya verdiği kırmızı rengi tanımlamak için kullanılıyor. Algler okyanus sistemlerinin ayrılmaz parçasıdır, ancak aşırı miktarda besinle beslendiklerinde sayıca patlama yaşıyor ve diğer organizmalara üstün geliyor. Algler ölür, çürür ve hatta zehir üretir ve tüm bunları parçalayan bakteriler kendilerine oksijen sağlar. Bu muazzam alg büyümesi hem çevreye hem de insanlara zarar verebiliyor. Bu yüzden bilim adamları kızıl gelgitten ve benzerlerinden genellikle zararlı alg büyümesi veya HAB olarak bahseder.

Gelgiti Öngörmek

Gelgit hareketlerini izlemek için kıyıya yakın yerlere su seviyesi göstergeleri yerleştirilir. Birçok ülke birbirine gerçek zamanlı gelgit çizelgesi bilgisi sağlıyor. Gelgitin yüksekliğini yani suyun ne zaman alçalıp yükseleceğini tahmin etmek için bu yöntemler kullanılıyor. Kanada, Nova Scotia'daki Fundy Körfezi, dünyanın en yüksek gelgitine sahne olur.

Buradaki gelgit 3,5 metre ile 16 metre arasında değişir ve erozyona neden olarak büyük bir uçurum oluşturur. Bu erozyon ayrıca deniz yaşamını desteklemeye yardımcı olan besin maddelerini suya salar. Gelgitle ilişkili akıntılara taşkın akıntısı (gelen gelgit) ve çekilme akıntısı (giden gelgit) deniyor. Gelgit ve gelgit akıntıları hakkında güvenilir bilgiye sahip olmak gemilerin güvenli şekilde seyretmesi, gelgit ve dalga enerjisi gibi mühendislik projeleri ve deniz kıyısına yapılacak gezileri planlamada öneme sahip.

Gelgit Hakkında Sık Sorulanlar

Ay ve Güneş'in konumları gelgitleri nasıl etkiler?

Ay ve Güneş'in Dünya'ya göre konumları gelgit modelleri üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Ay Dünya'ya en yakın noktasındayken (perigee'de) veya güneş ve ay aynı hizadayken gelgit aralıkları daha aşırı olabilir.

Farklı gelgit türleri nelerdir?

İki ana gelgit türü vardır: ilkbahar gelgitleri ve neap gelgitleri. İlkbahar gelgitleri Güneş ve Ay Dünya ile aynı hizaya geldiğinde meydana gelir ve maksimum gelgit aralığına neden olur. Neap gelgitleri ise güneş ve ay birbirlerine dik açı yaptıklarında meydana gelir ve minimum gelgit aralığına neden olur.

Gelgitler kıyı ekosistemlerini nasıl etkiler?

Gelgitler, türlerin dağılımını ve besin maddelerinin mevcudiyetini etkiledikleri için kıyı ekosistemlerinin şekillenmesinde önemli bir rol oynar. Örneğin, birçok gelgit organizması sadece düşük gelgitler sırasında açıkta kalan alanlarda yaşamaya adapte olurken, diğer organizmalar larvalarının dağılmasına yardımcı olmak için yüksek gelgit olaylarına güvenebilirler.

İnsanlar enerji üretimi için gelgitten nasıl yararlanır?

Gelgit enerjisi üretimi, elektrik üretmek için gelgitlerin kinetik enerjisinden yararlanır. Bu, gelgit türbinleri veya gelgit barajları kullanılarak gerçekleştirilebilir; bunlar gelgitlerin girip çıkmasıyla hareket eden suyun enerjisini yakalar. Gelgit enerjisi umut verici bir yenilenebilir enerji kaynağı olsa da, teknik ve çevresel zorluklar nedeniyle şu anda yalnızca küçük ölçekte kullanılmaktadır.

Okyanusta gelgitlere ne sebep olur?

Gelgitler, Ay ve Güneş'in Dünya'nın okyanus ve atmosfer cisimleri üzerindeki yerçekimsel çekiminden kaynaklanır. Ay ve Güneş Dünya üzerinde çekim kuvvetleri uyguladıkça, okyanusta gelgit şişkinlikleri yaratarak suyun kıyı bölgelerine girip çıkmasına neden olurlar.

Gelgit kuvvetleri Dünya'yı ve dönüşünü nasıl etkiler?

Gelgit kuvvetleri Dünya'nın dönüşünde sürtünmeye ve enerji kaybına neden olarak gezegenin dönüşünün zaman içinde kademeli olarak yavaşlamasına yol açar. Gelgit kuvvetleri nedeniyle kaybedilen enerji Ay'ın hareketine ve okyanus gelgitlerine aktarılır.

Gelgitlerin büyüklüğünü ve zamanlamasını etkileyen bazı faktörler nelerdir?

Gelgitlerin zamanlaması ve büyüklüğü, Ay ve Güneş'in hizalanması, Ay'ın Dünya'nın ekvatoruna göre konumu ve okyanus havzalarının ve kıyı şeridinin şekli de dahil olmak üzere bir dizi faktörden etkilenir.