Patates Cipsinin İcadı: Nasıl Ortaya Çıktı?

Bazı yemek tarihçileri cipsin aslında ABD'de dahi icat edilmediğini öne sürer.

Yazar Burcu Kara
patates cipsi
Görsel: evrenatlasi.com

Konu Amerika'nın en büyük icatlarına geldiğinde övgüyü genellikle Elisha Gray veya Graham Bell'in telefonu icadı, Guglielmo Marconi veya Nikola Tesla'nın radyoyu icadı ya da Wright Kardeşler veya Gustave Whitehead'in uçağı icadı alır. Artık bu listeye patates cipsini de ekleme zamanı. Patates cipsinin icadı New York'taki Saratoga Springs tatil beldesinde popüler bir restoran olan Moon's Lake House'la başladı. Ancak orada bile, en az beş farklı erkek ve kadının cipsin mucidi olduğu söyleniyor. Dahası bazı yemek tarihçileri cipsin aslında ABD'de dahi icat edilmediğini öne sürer. İlk Saratoga cipsleri başta yalnızca kaliteli otel ve restoranlarda servis edilen gurme bir lezzetti.

Patates Cipsinin Tarihi

Cipsin kökenleri en az 1800'lere dek uzanıyor.
Cipsin kökenleri en az 1800'lere dek uzanıyor.

En ünlü patates cipsi söylencesi şu şekildedir: 1853'te bir gün, nakliye ve demiryolu baronu Cornelius Vanderbilt, Moon's Lake House'da yemek yemektedir. Servis edilen patates kızartması karşısında hayal kırıklığına uğrayınca mutfağa gönderip daha ince dilimlenmesini ister. Siyahi Kızılderili ünlü bir şef olan George Crum bu istek üzerine "Ona göstereceğim!" der ve patatesleri olabildiğince ince dilimler, ardından çıtır çıtır kızartır ve Vanderbilt'e servis eder. Vanderbilt, Crum'u şaşırtacak şekilde servise bayılır ve patates cipsi doğar.

Patates cipsinin hikayesi o kadar yaygın hale geldi ki American Heritage dergisi gerçek adı George Speck olan Crum'a 1976'da "Yağlamanın Edison'ı" lakabını vermiştir. Ancak hikayeye karşı çıkanlar da var. Pulitzer ödüllü tarihçi T. J. Stiles lokantadaki Cornelius Vanderbilt için yazdığı bir biyografide olayların gerçekliği olmadığını söyler.

Bir diğer nokta Crum'un aslında Amerika'nın ilk ünlü aşçısı olmasıdır. Kendisi alabalığı, göl levreği, çulluk ve kekliği ile ün salmıştı ancak patates cipsi yaptığından söz edilmedi. 1889'da bir New York Herald yazarı onun için "ülkenin en iyi aşçısı" derken yine patates cipsinden bahsetmez. 1914'te öldüğünde hazırlanan ölüm ilanında icatlarıyla anılmıştır ve yine patates cipsini icat ettiğine yer verilmez.

Başka Bir mucit Daha

İlginçtir ki Crum'dan üç yıl sonra, 103 yaşındaki Catherine Adkins Wicks için yayımlanan bir ölüm ilanında "patates cipsi'nin yaratıcısı"nın o olduğundan söz edilir. Crum'un kız kardeşi olan Wicks mutfakta onunla birlikte çalışıyordu ve aşina olunduğu üzere Kate Teyze veya Katie Teyze olarak biliniyordu. Hoşnutsuz lokanta müşterisi hikayesine dair başka bir anlatıda patatesi bir anda kağıt inceliğinde kesen Crum değil Wicks olur. Bir diğer anlatıda patatesleri soyarken kazara, kaynayan yağ ile dolu tencereye düşürür ve çatalla almaya çalışırken o evreka anını yaşar.

Crum and Wicks patates cipsinin icadına dair hak iddia eden tek kişi değildi. Hiram S. Thomas'ın 1907'deki ölüm ilanlarında ondan "Saratoga cipslerinin mucidi" olarak bahsedildi. Thomas önde gelen siyahi bir otelciydi ve yaklaşık on yıl boyunca Moon's Lake House'u yönetmişti; evet, Crum ve Wicks'in çalıştığı lokanta. Ancak bunu 1890'larda yaptı. Yani Crum ve/veya Wicks'in keşfinden yaklaşık 40 yıl ve cipsin Saratoga'nın ötesinde ticari satışa sunulmasından 10 yıl sonra. Patates cipsinin icadını üstüne almak isteyen pek çok isim vardı.

Kocasına bira ve patates cipsi getiren bir eş
Kocasına bira ve patates cipsi getiren bir eş, y. 1965. (L. Willinger/FPG/)

Ölüm ilanlarında cipsi icat ettiğine değinilen bir diğer kişi Emeline Jones oldu. New York City ve Washington'da ünlü, zengin ve güçlü bir aşçı ve aynı zamanda siyahi olan Jones kariyerinin başlarında Hiram S. Thomas'ın altında Moon's Lake House'ta kısa bir süre çalışmıştı. Yani orada patates cipsi yapmayı öğrenmiş olabilir ancak cips icat edilirken orada bulunma ihtimali düşük görünüyor.

Vanderbilt biyografisinin yazarı Stiles tarafından geliştirilen teori ise Lake House'taki patates cipslerinin Crum ve Wicks'ten önce geldiğidir. Yine New York Herald gazetesinden ancak 1849'a ait bir makalede "çıtır patatesleri" ile öne çıkan aşçı Eliza'nın ününe dikkat çekilir ve eklenir: "Çok sayıda insan gölü ziyaret ediyor ve onun hazırladığı bir sebze yemeğini merakla evlerine götürüyorlar." Ne yazık ki Eliza'nın soyadı verilmiyor ve onunla ilgili her şey tarihe karışmış görünüyor.

Mucidi kim bilinmez ancak bir şey kesin Saratoga Springs kasabası cipsin ün kazanmasında büyük rol oynadı. Patates cipsleri yıllarca önce "Saratoga cipsleri" olarak bilindi ve bugün hala bu isim altında satılmaya devam ediyor.

orijinal saratoga cipsleri

Saratoga cipsleri başta yalnızca kaliteli otel ve restoranlarda servis edilen gurme bir lezzetti. Detroit'teki Cadillac Hotel'de akşam yemeklerinde verilir ve etli tavuklu salata ile yenirdi. Lüks yolcu gemisi R.M.S. Berengaria patates cipsini sülün kızartmasının yanında sunardı. Aşçıları cips yapma sanatında ustalaşmış zengin aileler som gümüşten Saratoga cipsi tepsisi ile ziyafet çekerdi.

Ancak ortaya çıktı ki el yapımı ve genellikle mumlu kağıt torbalarda servis edilen taze kızartılmış çerez cipslerin raf ömrü kısaydı ve bu durum geniş çapta satılmasını engelliyordu. 1930'larda Lay's ve Fritos ortaya çıktı ve cipsi patatesten değil mısırdan yapmaya başlayarak cipsleri seri üretimle popüler atıştırmalık yiyecekler haline getiren ulusal markalara dönüştüler. Patates cipsi ABD'de 10 milyar dolarlık bir endüstri halini aldı ve zamanla tüm dünyada sevilen ve benimsenen bir ürün oldu.

Yoksa Cipsin Gerçek Mucidi Bir İngiliz Doktor muydu?

Bazı yemek tarihçileri patates cipsinin ne Saratoga ne de ABD'de icat edildiğini söyler. Onlara göre cips William Kitchiner adlı bir İngiliz doktora aitti. 1817'de hem İngiliz hem de Amerikan baskılarında yayımlanan öncü yemek kitabı The Cook's Oracle'da verdiği bir tarif patates cipsine göz kırpar. Tarifin adı "dilimler halinde kızartılmış patates"tir. Kitabın daha sonraki düzeltmelerinde yemeğe "dilim veya kırpıntı halinde kızartılmış patates" denildi.

Kitchiner bir patates cipsi tarifi yayımlayan ilk kişi olsa da yemeğin, onun icadı olduğu anlamına gelmez. Patatesin dünya çapında yetiştirilen bir yiyecek olması ve kolay bulunması göz önüne alındığında cips muhtemelen yüzyıllardır sayısız aşçı tarafından hazırlanmış ve tekrar tekrar icat edilmiş gibi görünüyor.