Beyin vücudun en karmaşık parçasıdır. Eve giden yolu hatırlamak, düşünmeden göz kırpabilmek ve rüya görmek beynimiz bu şeylerden ve çok daha fazlasından sorumlu. Beyin vücudun patronudur. Tüm gösteriyi o yönetiyor ve uyurken bile yaptığımız şeyleri kontrol ediyor. Büyük gri görünümlü ve kırışık bir süngere benzeyen bir şey için hiç de fena değildir. Beynin birlikte çalışan birçok farklı parçası var. Aşağıda beynin kilit oyuncuları olan şu beş bölümden bahsedeceğiz:
- serebrum (beynin ana bölümü)
- serebellum (beyincik)
- beyin sapı
- hipofiz
- hipotalamus
Beyne dair tüm bilgiler
Nörolojik ve davranış bilimlerindeki artan araştırma hızı ve yeni araştırma tekniklerinin geliştirilmesi bilim adamlarının son 10 yılda beyin hakkında önceki yüzyıllardan daha fazla şey öğrenmesini sağladı. Bugün beyin hakkında birçok şey biliniyor. Tıpkı beynin bölümleri ve her birinin işlevi gibi. Önce bazı gerçeklerden bahsedelim:
- İnsan beyni, vücut büyüklüğüne göre tüm omurgalılar arasında en büyüğü.
- Beyin yaklaşık 1,5 kilogram ağırlığında.
- Ortalama bir erkeğin beyin hacmi 1.274 cm3'tür.
- Ortalama bir kadının beyin hacmi 1.131 cm3'tür.
- Beyin, insanın vücut ağırlığının yaklaşık yüzde 2'sini oluşturuyor.
- Serebrum, beynin ağırlığının yüzde 85'idir.
- Yaklaşık 86 milyar sinir hücresi (nöron) içerir ve buna "gri madde" denir.
- Milyarlarca sinir lifi (aksonlar ve dendritler) içerir ve buna "beyaz madde" denir.
- Bu nöronlar trilyonlarca sinaps yani bağlantı ile birbirine bağlıdır.
Beynin lobları
Beynin her küresi her biri farklı işlevlerden sorumlu bölümlerden yani loblardan oluşur. Ön loblar alnımızın hemen arkasındadır ve bir program planladığınızda, geleceği hayal ettiğinizde veya gerekçeli argümanlar kullandığınızda işi bu ön loblar yürütüyor. Ayrıca bir fikri akılda tutarken diğer fikirleri düşünmeyi sağlıyor. Ön lobun en arkasında motor korteks var ve bilinçli hareketten sorumludur. Sol ön loba yakın yerde Broca alanı vardır ve düşüncenin söze dönüşmesini sağlar.
Ön lobun arkasında parietal lob yer alır ve yemeğin tadını veren yerdir. Onun önünde ve motor lobun arkasında duyu alanları vardır. Vücudun hareketi, sıcaklık, tat ve dokunma hakkında bilgi verir. Şu anda bu yazıyı okurken oksipital lob çalışıyor. Gözün gördüğü görüntüyü işlemeyi ve beyinde depolanan görselle eşleştirmeyi sağlar.
Beyindeki lobların sonuncusu olan temporal lob, oksipital ile ön lob altındadır ve müzikten keyif aldığınızda beyin bu lobu devreye sokar. Temporalın üstünde beynin kulaktan bilgi alan kısmı bulunuyor. Beynin temporal lob altındaki kısmı anı oluşturma ve hatırlamada role sahiptir ve buna müzikle ilgili olanlar dahildir. Bu lobun bir kısmı tat, ses, görüntü ve dokunma hislerini anılar ile birleştiriyor.
Beyin zarı
Beynin bölümlerine inmeden önce en dıştaki beyin zarından bahsetmemek olmaz. Diğer adıyla serebral korteks, serebrum ve serebellum (beyincik) yüzeyini kaplar. İki veya üç madeni para kalınlığındadır ancak hayati bir doku tabakasıdır. Korteks, Latince kabuk kelimesinden gelir. Beyinde çoğu bilginin işlendiği asıl kısım bu beyin zarıdır. İnsanlar beyindeki "gri madde"den bahsettiklerinde bu ince kabuktan bahsediyorlar. Korteks gridir çünkü bu bölgedeki sinirler, beynin diğer bölümlerinin çoğunun beyaz görünmesine neden olan yalıtıma sahip değildir. Beyindeki kıvrımlar beyin zarının yüzey alanını artırır. Kişide gri madde miktarı arttıkça işlenebilecek bilgi miktarı da artar.
Serebrum: Beynin en büyük parçası
Beynin en büyük kısmı serebrumdur. İnsanlar beyne baktığında ilk bu parçayı fark eder ve bu yüzden bazen beyin ile eş anlamlı kullanılır. Serebrum, beynin düşünmeden sorumlu kısmı ve istemli kas hareketlerini kontrol ediyor. Yani bir futbol topunu tekmelemek veya dans etmek için serebruma ihtiyacınız vardır. Yine hem kısa süreli hafıza (dün akşam yenilen yemek) hem de uzun süreli hafıza (iki yaz önce binilen hızlı trenin adı) yine serebrumda saklıdır. Serebrum bu yüzden akıl yürütmeyi sağlıyor.
Serebrum başın her iki tarafında bulunan iki yarıya sahip. Bilim adamları sağ yarının müzik, renkler ve şekiller gibi soyut şeyler hakkında düşünmeye yardımcı olduğuna inanıyor. Sol yarının daha analitik olduğu, matematik, mantık ve konuşma konularında kişiye yardımcı olduğu belirtilir. Bilim adamları serebrumun sağ yarısının vücudun sol tarafını, sol yarısının ise sağ tarafını kontrol ettiğinden emin.
Beyincik: Denge
Sırada beyincik yani serebellum var. Beyincik, beynin arkasında, serebrumun altındadır. Serebrumdan çok daha küçük ama beynin çok önemli bir parçası. Denge, hareket ve koordinasyonu (kasların birlikte nasıl çalıştığını) kontrol ediyor. Beyincik sayesinde dik duruyor, dengenizi koruyor ve hareket ediyorsunuz.
Beyin sapı: Nefes almayı ve daha fazlasını sağlıyor
Küçük ama güçlü olan başka bir beyin parçası da beyin sapıdır. Beyin sapı, serebrumun altında ve serebellumun önünde yer alıyor. Beyni, sırta kadar boyundan aşağıya inen omuriliğe bağlar. Beyin sapı, hava solumak, yiyecekleri sindirmek ve kan dolaşımını sağlamak gibi vücudun hayatta kalmak için ihtiyaç duyduğu tüm işlevlerden sorumlu.
Beyin sapının bir işlevi de istemsiz kasları kontrol etmektir. Bunlar siz düşünmeden otomatik olarak çalışan kaslardır. Kalpte ve midede istemsiz kaslar var. Bisiklet sürerken kalbinize daha fazla kan pompalamasını veya öğle yemeğini sindirmeye başlamak için midenize daha fazla kan pompalamasını söyleyen beyin sapıdır. Beyin sapı ayrıca beynin ve vücudun geri kalanının gönderdiği milyonlarca mesajı düzene koyuyor. Beyin sapı, beynin sekreteri gibidir.
Hipofiz bezi: Büyümeyi kontrol ediyor
Hipofiz bezi çok küçüktür; sadece bezelye büyüklüğünde! Görevi, hormon üretmek ve vücudunuza salgılamaktır. Büyüme hormonu bunlar arasında ve bu nedenle bu bez, ergenlik çağında son derece önem taşıyor. Erkekler ve kızlar bu dönemde hipofiz bezinin salgıladığı hormonlar sayesinde yavaş yavaş fiziksel değişikliğe uğrar. Bu küçük bez vücutta şeker ve su miktarını kontrol eden hormonlar gibi birçok başka hormonda da rol oynuyor.
Hipotalamus: Sıcaklığı yönetiyor
Hipotalamus, beynin iç termostatı gibidir. Hipotalamus, vücudun hangi sıcaklıkta olması gerektiğini bilir (yaklaşık 37°C). Vücut çok sıcaksa hipotalamus ona terlemesini söylüyor. Çok üşüyorsanız hipotalamus sizi titretir. Hem titreme hem de terleme vücudun ısısının olması gereken yere geri getirilme girişiminin bir sonucu. Titreme kasların ısı üretmesini sağlar ve terleme ise ter bezlerinden çıkan tuz ve suyun deri üzerinde buharlaşmasıyla deriyi serinletir.
Beyin ve sinir sistemi
Beyin, vücudun işlevlerini kontrol eden bir bilgisayar gibidir ve sinir sistemi ise mesajları vücudun bölümlerine aktaran ağa benzetilebilir. Yani beyin patrondur ancak her şeyi tek başına yapamaz. Bu yüzden sinirlere ihtiyacı var ve hem de çok fazlasına. "Omurga kordonu" olarak bilinen omurilik bunlardan biri. Omur, omuriliği korur. Birlikte sinir sistemi olarak adlandırılan omurilik ve sinirler mesajların beyin ve vücut arasında gidip gelmesini sağlar.
Sinir sistemi her biri mikroskobik hücreler olan milyonlarca nörondan oluşuyor. Her nöronun diğer nöronlara bağlanmasını sağlayan küçük dalları var. Siz bir şeyler öğrenirken mesajlar bir nörondan diğerine tekrar tekrar aktarılır. Beyin sonunda nöronlar arasında bağlantılar oluşturmaya başlar, böylece öğrenmeyi, hatırlamayı veya problem çözmeyi sizin için daha kolay hale getirir.
İlk bisiklete bindiğiniz zamanı düşünün. Beyniniz pedal çevirmeyi, dengede kalmayı, gidonu kontrol etmeyi, yolu izlemeyi ve hatta frene basmayı tek seferde düşünmek zorunda kalır. Zor iş, değil mi? Ancak siz daha fazla pratik yaptıkça nöronlar beyninizde ileri geri mesajlar gönderir ve yeni bağlantılar oluşturmaya başlar. Şimdi düşünmeden bisiklete binebiliyorsunuz çünkü nöronlar "bisiklete binme" bağlantısını başarılı şekilde oluşturdu.
Beyinde duygu yeri
Yaptığı tüm bu şeylerin yanında beynin bir de duyguları yönetmesi şaşırtıcı değil midir? Beynin her iki tarafında amigdala denilen küçük bir grup hücre var. Amigdala kelimesi Latince bademden geliyor ve bu bölge gerçekten ona benziyor. Bilim adamları, amigdalanın duygulardan sorumlu olduğuna inanır.
Beyninize iyi davranın
Peki beyniniz için daha iyi ne yapabilirsiniz?
- Sağlıklı yiyecekler yiyin. Vitamin ve mineraller sinir sistemi için önemliler.
- Bolca egzersiz yapın.
- Bisiklet sürmek gibi baş koruması gerektiren sporları yaparken kask takın.
- Alkol içmeyin, uyuşturucu veya tütün kullanmayın.
- Bulmaca çözmek, okumak, müzik çalmak veya sanat yapmak gibi beyninizi çalıştıran her türlü zorlu aktiviteler ile beyninizi kullanın!
