Vezüv Yanardağı ve Etna Yanardağı ile birlikte Krakatoa (veya Karakatau) dünyanın en ünlü yanardağlarından biri. Endonezya'da, Jakarta'nın yaklaşık 160 km batısında yer alıyor ve esasen küçük boyutlu. Ancak diğer adıyla Krakatau, Ağustos 1883'te patladığında çevrede yaşayan 36.000'den fazla insanı öldürdü ve bu istatistik kendisini tarihin en tehlikeli yanardağları arasına yerleştirdi. Krakatoa patlamasının sesi tarihteki bilinen en yüksek sestir. Dünyayı 4 kez dolaştı ve 4800 kilometre ötedeki Hint Okyanusu'ndaki Rodrigues adalarından duyuldu.
Krakatoa Yanardağı Patlamaları
Taşıdığı yanardağa adını veren Krakatoa adası, Sunda Boğazı'nda bulunuyor. Burası Java ve Sumatra adalarının arasındadır. 1883'teki ünlü patlamadan önce bölge Hollanda Doğu Hint Adaları'na aitti ve şimdiyse artık Endonezya'nın parçası.
Krakatoa adasının nasıl oluştuğu üzerine kafa yoran bilim adamları MS 5.-6. yüzyıllar arasında yaşanan devasa bir patlamanın Krakatoa'yı ve ona yakın Lang ve Verlatan adalarını oluşturduğu sonucuna varmıştır. Patlama aynı zamanda bu üçlü arasında bir denizaltı kalderası yani volkanik krater de meydana getirdi.
1883'teki patlamada Krakatoa adasında üç volkan konisi vardı. Bunlardan en aktif olanı kuzeydeki Perboewatan olurken ondan sonra ortada Danan ve güneyde Rakata konisi geldi. Rakata en büyükleriydi. 1883'ten önce en son 1680'da patlayan Krakatoa'nın artık sönmüş olduğuna inanılıyordu. Ancak Mayıs 1883 geldiğinde hem batı Java'da hem de Sumatra'daki Sunda Boğazı'ndaki insanlar bir takım titremeler hissettiklerini ve patlamalar duyduklarını paylaştılar.
Titreme bildirimleri boğazda yüzen gemilerden geliyordu. Bu gemilerden biri Alman savaş gemisi Elizabeth'di ve Krakatoa'nın 10 kilometre kadar üstüne yükselen bir toz bulutu gördüğünü aktardı. O ay sakin geçti ancak Perboewatan kraterinden duman ve kül yükselmeye devam ediyordu. Sonraki aylarda benzer patlamalar duyuldu ve kimse büyük sondan haberdar değildi.
1883 Krakatoa Patlaması
Aynı yıl 26 Ağustos öğleden sonra 1'de ilk patlama yaşandı. Duyulan ses son derece şiddetliydi. Perboewatan'ın 24 kilometre üstünde gaz ve toz bulutu meydana geldi. Henüz 24 saat geçmemişti ki 27 Ağustos saat 10'da devasa bir patlama daha yaşandı. Sesi 4500 kilometre ötedeki Avustralya'nın Perth şehrinden duyulan volkanik patlama 80 kilometre yüksekliğinde kül bulutu oluşturdu.
Perboewatan ve Danan konisini kapsayacak şekilde adanın 23 kilometre karesi anında denizin 250 metre altına gömülerek kalderaya battı. Deniz suyunun volkana dolması ve erimiş lav ile etkileşime girmesi buhar basıncını yükseltti. Şiddetli basınçla dışarı fırlayan piroklast (volkanik kaya) ve sıcak volkanik gaz 4500 insanı anında öldürdü. Ancak Krakatoa'daki 36.000'den fazla can kaybının asıl nedeni bu olmadı. Adanın denize batması 36 metre yüksekliğinde tsunamiler oluşturmuştu ve en az 31.000 kadar insan boğularak öldü. Tsunami Java ve Sumatra'daki 165 sahil köyünü yok etti. Sumatra'daki Berouw vapuru tsunami dalgası ile karanın 1,6 kilometre içine taşındı ve tüm mürettebat öldü.
Krakatoa Patlaması Nasıl Oluştu?
Volkanik patlamalar benzer şekilde oluşur. 1883'teki Krakatoa patlamasının fitilini ateşleyen neden birbirini iten tektonik levhalardı. Bunlar yerkabuğunu oluşturan parçalardır ve alttaki sıvı manto katmanının üstünde durmadan hareket ederler. Endonezya yitim zonu denilen bir batma noktasında yer alıyor. Kuzeye yol alan Hint-Avustralya Levhası yitim zonundaki Asya Levhası (Sumatra) ile çarpıştı ve daha ağır olduğundan kendinden hafif olan Sumatra kıta levhasının altına geçti. Çarpışma noktasından girerek mantoya yaklaşan kayalar ısındı, lava dönüştü ve basınçla yukarı fırlayarak oluşturduğu kanal yanardağı meydana getirdi.
Krakatoa adasındaki üç koni de bu yolla oluşmuştur ve altlarında sıcak mantoya açılan, her an harekete geçebilecek kanallar vardı. 1883'teki büyük patlamadan 21 saat önceki Perboewatan patlamasının yarıda kesilmesinin sebebinin kanalın tıkanması olduğu düşünülüyor. Bu durum basıncı artırarak nihai patlamayı şiddetlendirdi. Konilerin nasıl denizin 250 metre altına çöktüğünü hatırlayın; sıcak lavla temasa geçen deniz suyunun neden olduğu patlayıcı sıcak buhar lav akışını 99 kilometre hızla 40 kilometre yukarıya yükseltti.
Krakatoa Patlamasının Yarattığı Etki
1883 Krakatoa patlaması 200 megaton TNT (1 megaton 1 milyon ton) gücünde ölçülmüştür. Bu da kendisine Volkanik Patlama Endeksi'nde (VEI) 6 verir. 1945'te Hiroşima kentine atılan atom bombası 20 kiloton (20.000 ton) kuvvetindeydi. Bu da Krakatoa'nın 10 bin atom bombası gücünde olduğunu gösteriyor. 25 km3 kaya, kül ve toz güneşi kapattı. Kararan gökyüzü canlı renkli gün batımları gibi dünya genelinde çeşitli etkilere neden oldu. Binlerce kilometre ötedeki İngiltere'de gökyüzünün yeşil, mavi, altın ve mor renklerine büründüğü rapor edildi. Yakın çevrede mevsimler değişti. Kül bulutu birkaç yılda dünyaya yayıldı ve küresel sıcaklık ortalamasını birkaç derece birden azalttı. Patlamadan sonra Los Angeles'a düşen 96 cm yıllık yağış hala şehrin rekoru olmaya devam ediyor.
Her şeye rağmen Krakatoa tarihin en güçlü volkanik patlaması değildi. Endonezya'daki bir başka ada olan Tambora, Krakatoa'ya yakındır ve 1815'teki patlamasının VEI endeksi 7'ydi. 1883'teki patlamayı daha özel kılansa dünyayı çevreleyen telgraf ağı sayesinde tarihteki ilk küresel felaket olarak haberlerinin yayılmış olmasıdır.
Krakatoa'nın Bugünkü Durumu
1883'ten sonra Krakatoa bir kez daha 1927'de patladı ve kül ve enkaz yığını oluşturdu. 1928'in başlarında görülen sonraki patlama yeni bir koniyi deniz seviyesinin üstüne çıkardı. Koni bir yıl sonra küçük ada halini aldı. Bu adaya "Krakatoa'nın çocuğu" anlamına gelen Anak Krakatoa denildi ve 2018'de 340 metre yüksekliğe kadar ulaştı. 2018'de patladı ve dev bir tsunami yarattı. 340 metrelik volkan patlamadan sonra çökerek gözden kayboldu. 2020'de koni yeniden oluşmaya başladı ve son olarak 14 Nisan 2021'deki patlama o zamandan bu yana görülen en uzun kül bulutunu yaratmıştır.
