Birçok insan doğrudan ya da dolaylı şekilde burçlara inanır. Ama düşündüğünüzde, geleceğin nasıl şekilleneceğini doğum zamanının belirlediğine inanmak akıl işi değildir. Güneş'in, yıldızların ve gezegenlerin rastgele hizalanması kişiliği belirlemez. İnsanların bu hurafeleri doğru bulması Barnum etkisi denilen basit bir etkenden kaynaklanıyor. Dünyanın her yerinden binlerce insanın aynı yıldız falını okuduğunu unutmayın. Peki Forer etkisi olarak da bilinen Barnum etkisi nedir?
Barnum etkisi
Bugün (2021'de) dünya nüfusu 7,9 milyar ve bunu 12 zodyak burcu arasında bölerseniz bir yıldız falının dünya çapında başka 650 milyon insan için de geçerli olması gerektiğini fark edersiniz. Bu durum saçma ve aptalcadır.
Barnum etkisi, insanların genel bir tanımlamanın kendi kişilikleriyle eşleştiğini hissettiği davranışsal eğilime deniliyor. Burçlar ve falda ifadeler olabildiğince çok kişiyi kapsamak için kasıtlı olarak belirsiz tutulur. İnsan beyninin birçok bilişsel önyargısından biridir.
Barnum etkisi dramatik tiyatrolar, sirk ve benzer şovlar yönetmiş olan Amerikalı şovmen P. T. Barnum'un adını taşıyor. Etkiyi o bulmadı ancak "Herkes için bir şeyim var" ve "Her dakika bir enayi doğuyor" gibi ifadeleriyle bilinen ünlü bir isimdi.
Araştırma ve deneyler
1947'de bu konuyla ilgili ilk araştırmayı yapan psikolog Ross Stagner oldu. Personel müdürlerinden yazılı bir sınava girmelerini istedi. Sonuçları aldıktan sonra cevaplarına dayanarak onlara bir açıklama sundu ve kişiliklerini ortaya çıkardığını söyledi.
Ancak herkese aynı açıklamayı vermişti ve cevaplarla hiçbir alakası yoktu. İnsanların yarısından fazlası tanımlamaları doğru bulduğunu söyledi ve neredeyse hiç kimse yanlış olduklarını düşünmemişti.
Bu etki, Forer etkisi olarak alternatif bir isimle de biliniyor. Bertram R. Forer adlı başka bir psikolog, deneyin benzer bir versiyonunu 1948'de gerçekleştirmiştir. Çalışması sırasında, öğrencilerden bir teste cevap vermelerini istedi ve daha sonra onlara kişiliklerine dair bir metin sundu. Aşağıda bir kısmı yer alır:
"Başkalarının sizi sevmesi ve takdir etmesine çokça ihtiyacınız var. Kendinize eleştirel olma eğiliminiz var. Avantajınıza çevirmediğiniz geniş bir kapasiteye sahipsiniz. Bazı kişilik zayıflıklarınız olsa da, bunları telafi edebiliyorsunuz.
Dışarıdan disiplinli ve kontrollü görünmektesiniz, içerideyse endişeli ve güvensiz olma eğilimindesiniz. Bazen doğru kararı mı verdiğiniz yoksa doğru olanı mı yaptığınız konusunda ciddi şüpheleriniz olur. …"
Öğrenciler açıklamayı 5 ölçeğinde ortalama 4,3 doğrulukla derecelendirdiler. Test ayrıca insanların olumlu ifadeleri daha fazla kabul ettiğini ve olumsuz ifadeleri reddettiğini açıklayan Pollyanna ilkesini de doğruladı.
Barnum etkisi nasıl oluşuyor?
İnsan beyni kalıpları tanımlamada harikadır. Günlük yaşamı sürdürme becerimiz büyük oranda zihnimizin kalıpları anlamlandırma becerisinde saklı. Ofise giden rota, bağcıkları bağlama sırası veya ellerinizi göğsünüze katlama şeklinizin tümü kalıp örnekleridir.
Bu nedenle hayatınızdan bahsettiğini iddia eden bir tanım bulduğunuzda onu günlük olaylarla eşleştirirsiniz. Eşleşenleri kabul eder, uymayanları unutursunuz.
Doğrulama önyargısı denilen bu yaklaşım ile halihazırda sahip olduğunuz düşünceleri pekiştirmek istersiniz. Egonuzu güçlendirmeye, benlik saygınızı zedelemeye veya mağdur zihniyetine sahip olmaya çalışırsınız.
İnsanların astroloji, burçlar ve fala inanması şu 3 faktörden etkileniyor:
1. Kişiselleştirme seviyesi:
Açıklama kişiliğinize ne kadar yakın görünürse kabul etme şansınız o kadar yüksektir. Örneğin, erkeklerin ve kadınların farklı özellikler sergilediğini bilirsiniz. Bu niteliklerin bazılarını kabul eder ancak her küçük tanımı genelleyemeyeceğinizi bilirsiniz. Nüfusun kadın ve erkek olarak ikiye ayrıldığı düşünülürse genel açıklamaların bir kişiye uyması fazlasıyla mümkündür.
Şimdi bunu 12 burçla karşılaştırın. Artık her grup daha küçük ve daha kişiselleştirilmiştir. Sadece 2-3 burç olsaydı açıklamaları daha az doğru bulurdunuz. Aynı etki yukarıda yapılan deneylerde de yaşandı. Adaylar, açıklamanın kendi cevaplarına dayandığına inandılar ve kişisel olduğunu düşündüler.
2. Kaynağın yetkinliği
Kaynağın saygınlığı ne kadar yüksekse genellice hazırlanmış bir ifadeyi o kadar hızlı kabul edersiniz. DSÖ'nün belirttiği tıbbi bilgilere rastgele bir blogdan daha çok inanmak istemez misiniz? DSÖ'nün otoritesi düşüncenin güçlenmesine yardımcı olur.
Aynı şekilde ifade bir miktar şöhrete sahip bir kişiden geliyorsa beyniniz söyleneni kabul etmeye hazırdır. Bu nedenle tanınmış astrologlar insanlar üzerinde daha güçlü etkiye sahip.
3. Bahsedilen özellik türleri
Açıklama çoğunlukla olumlu ifadeler içerdiğinde kendinizi daha iyi hissedersiniz ve söyleneni kabul edersiniz. Tüm olumsuz özelliklerinizi vurgulayan bir açıklama duyarsanız doğru olsa bile reddedersiniz. Tanım egonuzu güçlendiriyorsa onu kabul etmekten mutlu olursunuz.
Burçlar ve fallar bu yüzden kusurlarınızdan çok olumlu özelliklerinizden veya durumsal niteliklerinizden bahseder.
Barnum etkisinin görüldüğü yaygın örnekler arasında astroloji, tarot kartı, kristal toplar, kişilik testleri, film/şarkı önerileri, pazarlama ve reklamcılık bulunuyor. Astroloji size en genel ve olumlu açılardan yaklaşırken, kişilik testleri de buna benzerdir. Film/şarkı önerileri kimi zaman tutarlı kimi zaman tutarsızdır ve sıklıkla tutarlı olanları hatırlarsınız. Pazarlama ve reklamcılık kişisel hissettirmenin en etkili olduğu alanlardan biri.
Kapak görseli: Tessa Portuese – Dribble
