Bir "alfa erkeği" gördüğünüzde bunu bilirsiniz. Bu insanlar grubun en üstündedir, herkesin saygı gösterdiği, kendinden emin karar vericilerdir. Bir insanın "alfa erkek" olarak nitelendirilebileceği fikri aslında biyologların diğer türler üzerinde yaptığı gözlemlerden geldi. Terimin tarihine dalış yaptığınızda "alfa" tanımının ilk akademik kullanımının 1921'de gerçekleştiğini görüyoruz: Gagalama sırası olarak da bilinen tavuk hiyerarşisini ele alan bir araştırmacı en üstteki tavuğa Yunan alfabesinin ilk harfini verdi. O zamandan beri bilim adamları "alfa" kurt, primat, mors ve daha fazlasını keşfetti.
Hayvanlarda alfa erkek sisteminin nedeni
Birçok farklı tür hayvanda bulunan alfa erkek sisteminin arkasında hayatta kalma şansının artırılması var. En güçlü olduğunu kanıtlayan erkek alfa seçildiğinde gruptaki dişilerle çiftleşme şansı elde ediyor. Güçlü erkeğin genleri, hayatta kalma şansı daha yüksek olan yavrulara yol açacağından soyun devamlılığı sağlanıyor.
Alfa hayvan denildiğinde kurtlar akla ilk gelen tür olur. Ancak kurt hiyerarşisinde aslında alfa erkek veya alfa dişi bulunmuyor. Bir süreye kadar bilim adamları aksini düşünüyordu: Rudolph Schenkel adlı bir bilim adamı 1948 tarihli yayında baskınlık için savaşan bir çift kurdun alfa haline geldiğini ve bu alfa çiftin gruptaki çiftleşme hakkına sahip olduğunu yazdı. Yine Dave Mech isimli bir kurt araştırmacısı yazar 1968 tarihli kitabında bu fikri tekrarladı.
Ancak Mech'in daha sonra fark ettiği gibi, "alfa kurt" davranışı aslında yalnızca tutsak kurtlar arasında ortaya çıkıyordu. Bunlar bir grubun içine itilmiş kurtlardı. Kurtlar dünyasında bir erkek ve dişinin yavruları olduğunda sürü kurulmuş olur. Bu ortamda baskın biri varsa bunlar ebeveynler olacaktır. Dürüst bir araştırmacı olarak Mech, kurtlardaki sürü dinamiğinin gerçekliğini öğrendiğinden beri yayıncıları kitabını basmayı bıraktırmaya çalıştı. (Ancak durmadılar).
Bir alfa erkeği hemen anlarsınız
Kurtlar arasında alfa bulunduğu fikri çürütülmüş olsa da kavramın bazı primatlar için geçerli olduğu biliniyor. Örneğin, Kapuçin maymunlarında alfa erkek davranışı son derece belirgindir. Öyle ki eğitimsiz bir göz bile bunu anlayabilir. Önce yiyen, diğerlerinin yolundan çekildiği, tımar için yattığında hemen başkaları tarafından temizlenen erkek, bunların hepsi bir alfa erkeğin işaretleri. Bazı türlerde baskınlık biyolojik değişiklik ile kendini gösterir. Kapuçin alfa erkekleri grubun en irisi olacak şekilde büyür. Ve yine bir başka primat olan erkek Mandril alfa olduğunda testosteron seviyesi yükselir ve testisleri büyür.
Primatlarda alfa olmak erkek bireyin üreme başarısını artırıyor. Ancak alfa olmanın sorumluluğu da var. En üstteki erkek diğerlerini yırtıcılardan veya grubun kontrolünü ele geçirmeye çalışanlardan korur. Bunu etkili şekilde yapmak içinse ast erkeklerle iyi ilişkiler içinde olmaya çalışır.
Hangi hayvan türleri alfa erkeğe sahip?
Aslan, şempanze, gümüş sırtlı goril ve orangutan gibi maymunlar, aygır at, geyik, timsah, kaplan, ayı ve köpek balıkları alfa erkek sisteminin en net şekilde görüldüğü türler arasında. Örneğin, aslanların yalnızca 8'de 1'i hayatta kaldığında grupta alfa olanın güçlü yavrular vermesi önemlidir. 200 kg ağırlıktaki gümüş sırtlı goril o kadar alfadır ki insanların onunla göz kontağı kurması istenilmez.
Bir hayvan nasıl alfa oluyor?
Primatologlar hala bir hayvanı neyin alfayı yaptığını çözebilmiş değil. Bazıları kişilik özelliklerini araştırarak ve alfayı tahmin ederek bu soruyu yanıtlamaya çalışmıştır. Hatta 10 yılı kapsayan bir zaman diliminde erkeklerin yetişkinliğe kadar takip edildiği ve hormon ve sosyal yaşam temelli verilerin incelendiği çalışmalar bile var. İşte tüm bunlar tek bir cevaba işaret etmiştir: Hayvanlar aleminde bütün erkeklerin alfa olma potansiyeli var ve bu bir nevi doğru zamanda doğru yerde olmakla ilgili.
Bununla birlikte yalnızca bazı primatlarda alfa erkek bulunuyor. Örneğin, Hamadrias babunlarında baskınlık kavramı yok. Erkekler tek bir dişiyle uzunca yaşayabiliyor. Yine Titi maymunları ve gibonlar gibi yıllarca birbirine bağlı çiftler olan ve daha sonra ayrılıp başka çiftlerden yavrular yetiştiren primatlar da var.
Şempanzelere gelindiğinde onların sosyal yapısı belki de primatlar arasında en agresif ve politik olanı. Bu yüzden alfalık önemli. Bonobolar ise önemli ölçüde barışçıl bir şekilde yaşamaktadır.
Bazen alfa olduklarına kendileri de şaşırır
Bir insan alfa erkeğinin bazı yönlerini bu primat niteliklerine benzetebilirsiniz. Diğerlerinin saygı gösterdiği ve yönetimine güvendiği bu doğal liderlerin flört sahnesinde de oldukça iyi olacakları söylenebilir. Ancak primatların alfa erkek özellikleri aslında genel olarak insana uymaz. Örneğin, insanlarda alfa olmak doğuştan gelen bir nitelikken primatlar için değildir: Bir primat bu onuru, yaşamının ilerleyen dönemlerinde, mevcut erkekle savaştıktan ve onu devirdikten veya mevcut alfa öldükten sonra kazanıyor.
Ve bir primat bazen alfa erkek olduğunda araştırmacılar bu statüyü neden kazandığına bile anlam veremiyor. Hatta alfanın kendisi bile bu duruma şaşırır. Bir Japon kar maymunu grubundan ilk dört erkek bir dağ aslanı (puma) ile savaşarak öldüğünde tüm dişiler beşinci sıradaki erkeği takip etmeye başlamıştır. Alfa erkek ilk haftalar tamamen çıldırır. Ne yapacağını bilmediğinden dişilerden kaçar.
