Kediler nasıl evcilleştirildi? 2001 yılında bir grup Fransız arkeolog Kıbrıs'a ayak bastığında 1,2 milyonluk nüfusa sahip adada aslında bundan daha fazla kedi nüfusu olduğunu fark etti. Tahminlerine göre Kıbrıs'ta hem evcil hem de vahşi olanlar dahil 1,5 milyon kadar kedi yaşıyordu. Ancak ilginç olan şey Kıbrıs denizde bir adadır ve kedilerin çoğu sudan hiç hoşlanmaz. En yakın Türkiye anakarası yaklaşık 70 kilometre uzaklıkta olduğuna göre tüm bu kediler buraya nasıl geldiler? Fransız arkeologlar cevabı bulmuş olabilir. Çünkü eski bir yerleşim yerini kazarken oldukça şaşırtıcı bir şey keşfettiler.
Kedilerin Evcilleştirilmesi
Kazılan şey çakmaktaşı aletler, deniz kabukları ve… 8 aylık bir kedinin yanına gömülen bir adamın mezarıydı. Yaklaşık 9500 yıl öncesine tarihlenen bu mezar dünyanın herhangi bir yerindeki insan/kedi arkadaşlığının bilinen en eski kanıtıdır – kedi sevgisine sahip olduğu iyi bilinen antik Mısır'dan 4.000 yıl daha önce.
Peki insanlarla kediler arasındaki bu yakın ilişki ne zaman başladı? Evcilleştirilmiş kedilerin ataları kimlerdi? Ve insanlar kedilerin Kıbrıs'a ve nihayetinde dünyaya yayılmasını nasıl sağladı?
Günümüzün evcil kedisi Felis catus olarak bilinen kedi türüdür. Kökenleri, beş farklı alt türü olan Felis silvestris adlı yaban kedisi türüne kadar uzanır. Modern ev kedilerinin genomları üzerine yapılan çalışmalara dayanarak, Felis silvestris lybica adlı alt türün bugün evcilleştirilmiş tüm kedilerin doğrudan atası olduğu bulundu.
Genellikle Afrika yaban kedisi olarak adlandırılan bu vahşi kediler Kuzey Afrika ve Güneybatı Asya'da hala varlar ve torunlarından çok da farklı görünmüyorlar. Biraz daha büyükler ve ev kedilerinde gördüğümüz renk varyasyonları yok. Çoğunlukla omurgalarına dik uzanan çizgilerden oluşan uskumru desenleri var. Aynı modeli antik Mısır sanat eserlerinde tasvir edilen kedilerde bulabilirsiniz.
En Eski Kedi Fosilinden Biri Türkiye'de Bulunmuştur
Vahşi kediler yalnız hayvanlardır. Kurtlar gibi sosyal yapıları bulunmuyor. Bilim adamları bu yüzden kedilerin diğer hayvanlardan farklı bir süreçle evcilleştiğini düşünüyor. Ancak ne yazık ki Afrika yaban kedilerinin fosil kayıtları çok iyi değildir. Çoğu genetik analizde kullanılabilecek kadar iyi korunmadığından kedinin nasıl evcilleştiğini anlamamız zorlaştı. Bilinen en eski iki kedi fosili Kıbrıs'ta yaklaşık 11.000 yıl ve Türkiye'de yaklaşık 10.000 yıl öncesine ait.
Peki Felis silvestris lybica'dan Felis catus'a nasıl geldik? Kedilere bir şeyler yaptırmanın ne kadar zor olduğunu bilirsiniz. Epey zaman alır!
Kedi Aslında İki Kez Evcilleştirildi
Yaban kedisinin aslında iki kez evcilleştirildiği düşünülüyor – ilk kez yaklaşık 10.000 yıl önce güneybatı Asya'da ve daha sonra yaklaşık 3.500 yıl önce Antik Mısır'da. Bu bulgu modern kedinin genom analizine dayanır. Analiz, bu iki farklı popülasyon kaynağının mevcut gen havuzuna iki farklı zamanda katkıda bulunduğunu gösteriyor. Kedinin birden farklı yerde evcilleştirildiğini destekleyen arkeolojik kanıtlar da var.
Örneğin, Mısır'da, Hierakonpolis bölgesinde iki yetişkin kedi ve dört yavru kediyi içeren altı mezar ortaya çıkarıldı ve 3.600 ila 3.800 yıl öncesine aitler. Küçük kemikleri evcil kedilerinkine çok benziyor ve iskeletlerinde iyileşmiş kırıklar bile var. Yani insanlar tarafından bakıldıklarını gösteriyor.
Mısır'da yaklaşık 3.000 yıl öncesine ait sanat eserlerinde ve ikonografide kediler insanlarla birlikte gösterilir. Kedilerin buradan Yunan yerleşimciler tarafından Roma'ya getirildiği ve ayrıca Roma ile Mısır arasındaki etkileşimler yoluyla da taşındığı anlaşılıyor. Yaklaşık 2000 yıl önce özellikle Roma İmparatorluğu'ndaki medeniyetler genişlemeye başladıkça kediler de yayıldı.
Peki, Kediler İlk Nerede Evcilleştirildi?
Antik Romalıların kedileri evcil hayvan olarak besledikleri biliniyor. Bunu kedileri sıklıkla evcil ortamda gösteren mozaiklerden ve avlanırken resmedilmiş sanat eserlerinden anlıyoruz. Roma'da kediler büyük ihtimalle kemirgenleri ve diğer zararlıları yakaladığı için evlere alındı. Yine de bunların hiçbiri aslında bize kedinin evcilleştirilme hikayesinin tam olarak nerede başladığını söylemiyor: Evcil kedilerin en eski kanıtı Kıbrıs adasındaysa o zaman kedileri Kıbrıs'a ilk kim getirdi?
Erken Holosen Dönemi'nin bir noktasında ve muhtemelen 11.000 yıl önce, insanların güneybatı Asya'dan Kıbrıs dahil Avrupa'ya yaptığı büyük göç bu sorunun cevabı olabilir. Göç sırasında yanlarında evcil kedinin atası olan o alt kedi türünü getirmiş oldukları düşünülüyor.
Kediler Kommensal Yolla Evcilleşmiş Olabilir
Kediler muhtemelen ortakçılık yoluyla (kommensal) evcilleşti. Yemek bulmak adına binlerce yıl boyunca insanların barınma yerlerine yakın kaldılar. Ta ki kedilerin, yiyecek depolarını rahatsız eden haşereleri yakalamada oldukça iyi olduğunu fark edince onları aktif olarak yerleşim yerlerimizde yaşamaya ikna ettik.
Antik kedilerin kalıntılarını inceleyerek bu sürece yakından bakmak mümkün. Örneğin, kuzeybatı Çin'de 5.600 yıl öncesine ait kedi kalıntılarının izotopik analizi, oradaki köylülerin ana besin kaynağı olan eser miktarda darıyı ortaya çıkarmıştır. Yani kediler, depolanmış darı ile beslenen fareleri avlamıştı. Bir başka kediden elde edilen izotopik veri ise beklenenden daha az et ve daha fazla darı ortaya çıkardı, bu da doğrudan köylüler tarafından beslendiğini gösterdi.
Kedilerin Görünümleri ve Renkleri Nasıl Değişti?
Peki evcilleştirme vahşi kedileri nasıl ev kedilerine dönüştürdü? Ev kedileri evcilleştikçe küçüldü ve yeni kürk rengi ve desenleri ortaya çıktı. Siyah, turuncu ve beyaz renkler bu dönemde gelişti. Bu tüy değişikliklerinin çoğu oldukça yenidir ve yaban kedilerindeki çekinik genlerin evcilleşme sırasında belirgin hale gelmesiyle ortaya çıktı.
19. yüzyıldan bu yana bilim adamları insanların kedileri seçici olarak üretmeye başladığına inanıyor. Bu sayede desen ve renklerde daha fazla çeşitlilik ortaya çıktı. Ancak boyut ve rengin ötesinde bu evcilleştirme süreci kedilerin morfolojisini pek değiştirmedi – tüm vücutlarında büyük değişiklikler geçirmiş köpeklerin aksine. Bu değişimin farklı amaçlar için yetiştirilmiş köpek ırklarındaki farklı üreme uygulamalarından kaynaklandığı düşünülür.
Modern kediler, yeme ve üreme ile ilgili davranışlar dahil, vahşi atalarıyla diğer evcil hayvanların çoğundan daha fazla genetik ve davranışsal benzerlikler taşıyor. Bunun nedeni muhtemelen evcil kediler ile çevredeki yaban kedisi popülasyonu arasındaki çiftleşmedir.
Bir Hayvan Türünün Evcilleşmesi Nasıl Gerçekleşiyor?
Bir tür, insan etkisiyle üreme yoluyla kalıcı genetik değişikliğe uğradığında "evcilleştirilmiş" kabul ediliyor. Aynı zamanda yiyecek ve barınma düzeyinde insana bağımlı olmalıdır. Buna çöp kutusunu karıştırmak dahil. Evcilleştirilmeye giden üç yol var: Av yolu, yönlendirilmiş yol ve ortakçılık yolu. Av yolunda sığır ve keçi gibi vahşi hayvanlar önce insanlar tarafından avlanır, daha sonra ise tutsak alınıp sürüler halinde beslenmeye ve üremeye başlar.
Yönlendirilmiş yolla evcilleştirmede insanlar önceki evcilleştirme girişimlerinden öğrendiklerini avda kullanır. Atlar ile eşek ve deve gibi yük hayvanları bu yolla evcilleştirildi. Uzun mesafeleri yürüme ve ağır yük taşıma becerilerinden yararlanmak için yalnızca bu konuda iyi olanlarını besledik.
Ve son olarak ortakçılık yolu var. Bu yöntemde vahşi hayvanlar yiyecek yoluyla insan yerleşimlerine çekilir. Artıklarımızdan beslenerek veya fare ya da sıçan gibi insanlara yakın avları hedef alarak bizi izler ve sonunda evcilleşirler.
Günümüzde Kediler
Günümüz Kıbrıs'ında kedi popülasyonu artık bir istila olarak görülme noktasına gelmiş durumda. Kediler dünyada genellikle "işe yaramaz" olarak görülür. Ancak, Türkiye'de durum böyle değildir. Türkler kedileri daima sevdiler ve bu yüzden bugün çok sayıda evcil sokak kedisine sahibiz. Diğer ülkelerde ise birçok nüfus azaltma girişimleri var. Neyse ki sokak köpeğiyle ilgilenen gönüllüler tarafından işletilen kedi sığınakları bulunuyor.
Bugüne kadar insanlık kedilerden önemli karşılıklı yarar sağladı. Bu yüzden bugün dünyada tahmini 600 milyon kedi bulunuyor. Kediler dünyayı hakimiyetine almış olsa da biz elçiler olmasaydık Afrika ve Asya'yı asla terk edemeyeceklerdi. Onları başka türlü asla göremeyecekleri yerlere taşıdık. Bu yüzden evcil kedilerin şimdi bize biraz daha saygı göstermesi gerekiyor.
