Lir, ondan daha eski olan arpın bir evrimi gibi görünür. Bu evrimi yönlendiren şey antik Orta Doğu'daki göçebe kültürlerin büyük arptan daha taşınabilir bir enstrüman yapma arzusuydu. Arp inanılmaz derecede eski bir çalgıdır ve MÖ 3300 – MÖ 3000'e ait ilk çizimleri antik İsrail'deki Kuzey Batı Jezreel Vadisi'nden geliyor. Bununla birlikte hem arp hem de lirin kökeni 60.000 yıllık bir geçmişe sahip olan müzik yayına uzanır. Orta Taş Çağı'nın bu basit müzik aleti bugün bile Afrikalılar tarafından kullanılıyor.
Enstrüman Olarak lir
Tarihte lirin birçok çeşidi ve benzeri yapıldı. Örnekleri Avrupa, Asya ve Afrika'da bolca görülür. Mezopotamya Ur liri, Latin lira, Arap tanbūrası veya Norveç gigası bunlar arasında. İçlerinden antik Yunanlar belki de liri en çok seven toplum oldu. MÖ 2000'deki Tunç Çağı'nın Minos ve Kiklad uygarlığında lirin izlerine rastlanır. Lir burada kaplumbağa kabuğundan yapıldı ve chelys, dört telli phorminks ve yedi telli kithara ile yakın benzerliğe sahipti. Bununla birlikte çalgının ilk çıktığı yer Mezopotamya'dır.
İlk lirler arp büyüklüğündeydi ve Ur'da keşfedildi. İnanılmaz bir şekilde, MÖ 2600'e uzanıp Mısır'daki Piramitlerin inşasından önceye dayanıyorlar. Ur'daki bu lirlere Altın Boğa Liri ve Gümüş Lir denildi. Bu lirleri ortaya çıkaran Richard Dumbrill aynı zamanda 3400 yıllık Hurri İlahisi isimli tarihin en eski müzik parçasını da deşifre etmiştir. Bu bağlantıda lir ile çalındığı bir video yer alıyor. Yunanlılar liri kaplumbağa kabuğu, bağırsağı ve sazlardan yaptı. Lirin bir çeşidi olan kithara'nın Anadolu'dan çıkması gibi lirin de Trakya'dan Avrupa'ya yayıldığına inanılıyor.
MÖ 2000'de lir biraz daha küçüldü ve arptan biraz daha farklılaştı. Ancak hala taşınabilir değildi. Yukarıda lirler ve dansçıların resmedildiği bir mağara çizimi yer alıyor. Negrav, İsrail'de bulunan mağara çizimi MÖ 2000'e ait ve Ur'daki klasik lirlerin farklı bir modifikasyonunu göstermektedir.
Antik Mısır'da MÖ 1650 – 1550'de Hiksos yönetimindeki 15. Hanedan döneminde lir artık taşınabilir forma küçüldü. Mısırlıların bu küçük liri Kenanlardan aldığı düşünülür. Burada 18. Hanedan'a ait bir lir tasviri görülüyor.
Arpın aksine gitar gibi çalınan lir Antik Yunan'a gelindiğinde artık iki sabit dik kola (pecheis) veya boynuza (kerata) sahipti. Bronz, ahşap, fildişi veya kemikten akort kulakları (kollopes) vardı ve tellerin tutturulduğu küçük dikey bir köprü mevcuttu. Eşit uzunlukta ve değişen kalınlıkta (genellikle koyun bağırsağından) üretilen yedi tel bu köprü ile kuyruk parçası (kordoton) arasına oturdu. İnsanlar liri tahta, metal veya fildişi bir mızrap ile çaldılar. Oturarak veya ayakta çalınan enstrüman bazen müzisyenin omzundan geçen bir taşıma kayışı ile kullanılırdı.
Müzisyenlerin Çoğu Erkekti
Lir çalan müzisyenlerin çoğu erkekti, ancak sanattaki bazı tasvirler arasında kadın lir müzisyenler de görülür. Antik Mısır'da veya Minos'ta (MÖ 1420-1300) olduğu gibi. Antik Yunan'da lir müzisyenlerinin sanat gösterilerinde ayırt edici uzun elbise giymeleri onlara özel bir statü veriyordu. Ayrıca Minos hiyerogliflerinde lir müzisyenlerinin eşsiz bir sembolü olduğu da görülür.
Lir, resmi ziyafet, sempozyum, dini tören, cenaze töreni ve müzik yarışmaları gibi her türlü etkinlikte ya tek başına ya da şarkı veya lirik şiir eşliğinde çalınıyordu. Sanatın tüm formlarında sıklıkla tasvir edilmiştir. Şimdiki Muğla-Marmaris bölgesinden antik Thera şehrinde (MÖ 900'ler) bir freskte mavi bir maymun tarafından çalınan küçük üçgen lir bulunmuştur. MÖ 130 itibariyle Ege boyunca üretilen lirlere S şeklinde kollar eklendi ve sıklıkla su kuşlarıyla süslendi.
Antik Yunan'da Tüm Lir Müzisyenleri Sağak Resmedildi
Antik Yunan'da bir lahitte yedi telli bir lir, başka bir duvar resminde beş telli bir lir ve bir kraterde (vazo) üç telli bir lir çizimi görülmüştür. Miken'den günümüze ulaşan süslü fildişi lir parçaları bulunur. MÖ 8. yüzyıldan kalma çanak çömleklerde sıklıkla lir figürler görülür. İlginç olansa Yunan sanatında tasvir edilen tüm lir müzisyenlerinin sağak olması. Bugün MÖ 5. yüzyıldan kalma bir kaplumbağa ses kutusu ve MÖ 6. yüzyıldan kalma akort kulakları bulunuyor. MÖ 300'lerde başlayan Helenistik dönemden gelen ve bütün halinde hayatta kalan lirler keşfedildi. Tıpkı bir Antikythera gemi enkazından çıkarılan bronz lir gibi.
Lir, Eğitimin Vazgeçilmez Bir Parçasıydı
Müzik çalmak ve özellikle lir çalmak Yunan eğitiminin ayrılmaz bir parçası oldu. Bazı ertingü figürlerin bile bu müzik eğitiminden yararlandığı görülür. Örneğin ünlü Aşil, bilge kentaur Cheiron'dan lir çalmayı öğrenir. Filozof Platon, müzik eğitimine uygun enstrümanlar için sadece lir veya kithara'yı önerir.
Dahası birkaç Yunan şehir devleti madeni paralarına liri basmıştır. Karya'daki (MÖ 600-550) Kalynda'ya (Muğla) ait gümüş staterin arka tarafında bir kaplumbağa kabuğu liri görülür. Apollon ile olan ilişkisi nedeniyle MÖ 6. yüzyılda Delos adasının gümüş drahmisine lir basıldı. 2. yüzyıldan 1. yüzyıla kadarki Kos sikkelerinin ön yüzünde Apollon'un başı ve arka yüzünde beş telli bir lir vardı. Aynı dönemde Apollon'a ve İlham Perileri'ne adanmış tapınağın olduğu Thespiai'daki sikkelerin arka yüzlerine üç telli lir işlendi.
