Sovyetler Birliği 1980'lerin ortalarında heybetli görünüyordu, peki nasıl oldu da sadece birkaç yıl içinde çöktü? Sadece zayıflayan ekonomi ve iç etnik gerilimler yüzünden mi? Hem evet hem hayır.
Petrol fiyatları ve ekonomik verimsizlik
İlk olarak 1990'larda Sovyet sonrası Rusya'daki radikal ekonomik reformların mimarı Egor Gaidar'ın yorumunu paylaşalım: "SSCB'nin çöküş tarihi iyi biliniyor. Ne Belovezha Anlaşmalarının imzalanması ne de [1991] Ağustos darbesi. Suudi Arabistan Petrol Bakanı [Ahmed] Yamani, Suudi Arabistan'ın petrol üretiminin sınırlandırılmasına ilişkin anlaşmadan çekildiğini ve petrol pazarındaki payını artırmaya başladığını 13 Eylül 1985'te açıkladı. Bundan sonra Suudi Arabistan petrol üretimini 5,5 kat artırdı ve petrol fiyatları 6,1 kat düştü".
Egor Gaidar'ın kabinesinde Dış Ekonomik İlişkiler Bakanı olan ve şu anda etkili bir iş adamı olan Petr Aven, bu yorumu şöyle destekliyor: "Petrol fiyatlarının düştüğü ve [SSCB için] gelir elde etmek için tüm olanakların çöktüğü 1986'da önemli bir dönüm noktasıydı." Aven'in işaret ettiği gibi, petrol gelirleri tahıl satın almak için gereken fonları sağlıyordu (Sovyet tahılının yüzde 17'si ithaldi). Para aynı zamanda "elitlere rüşvet vermek" için de kullanılıyordu. Bunlar devletin Batı'dan aldığı tüketici ürünleri gibiydi. Çünkü SSCB bu kalitede ürünler üretemiyordu. Ayrıca üst tabakanın bu ürünlere erişmesi sağlanıyordu. Aven'e göre düşen petrol fiyatları,1960'larda başlayan ekonomik yavaşlamayla aynı döneme denk geldi. Petrol gelirlerindeki düşüşle birleşen bu uzun vadeli eğilim, Sovyet ekonomik modelinin çöküşüne yol açtı.
Aynı zamanda, bazı uzmanlar Sovyet ekonomisinin verimsizliklerine ve en temel tüketim maddelerinin dahi kıtlığına rağmen durumun o kadar da kötü olmadığına inanıyorlar. Ünlü Sovyet ve daha sonra Amerikalı sosyolog Vladimir Shlapentokh bunu şu şekilde ifade etti: "…Son on yıllarında ekonomik büyüme oranları düzenli bir şekilde düştü, ürünlerin kalitesi bozuldu ve teknolojik ilerleme yavaşladı…Ancak, tüm bu eksiklikler oldukça kronik bir yapıdaydı ve ölümcül bir öneme sahip değildi – ne de olsa hasta bir insan ve aynı zamanda hasta bir toplum uzun süre yaşayabilir…" Gerçekten de, resmi Sovyet istatistiklerine göre, GSYİH sadece bir kez düşmüştü. O da 1990'da, yani çöküşten sadece bir yıl önce.
Etnik gerilimler
1980'lerin sonlarında, yani Perestroyka (Yeniden Yapılanma) döneminde, Sovyet cumhuriyetlerinde birbiriyle rekabet halindeki etnik milliyetçiliğin neden olduğu şiddet, giderek artıyordu. Etnik şiddetin ilk örneği, 1986 yılının sonunda Kazakistan'ın başkenti Almatı'da, kökeni Rus olan birisinin cumhuriyetin başına geçmesine sinirlenen Kazak gençlerinin ayaklanmaya başlamasıyla yaşandı. Nihayetinde, huzursuzluğu bastırmak için askerler gönderildi. Sonra Azerbaycan'ın Sumgait kasabasında bir pogrom ve Tiflis'te, Bakü'de ve diğer şehirlerde de şiddet olayları yaşandı. Karabağ'da Azerbaycan ile Ermenistan arasında yaşanan ve bazen "SSCB'nin dağılmasını başlatan ana siyasi unsurlardan biri" olarak nitelendirilen en kanlı çatışma yaşandı. 1980'lerin sonunda, etnik çatışmalar yeni bir ölümcül hal aldı ve çatışmalarda binlerce can aldı.
Bununla birlikte, 1990'da dahi, Sovyet cumhuriyetlerinin çoğu SSCB'den ayrılmak istememişti. Rus tarihçi Alexander Shubin'e göre, durum "nispeten sakin görünüyordu", sadece Baltık Devletleri ve Gürcistan net olarak ayrılıkçı bir yola girdi. Shubin yorumunu şöyle devam ettiriyor; "Ulusalcı-ayrılıkçı hareketlerin SSCB'nin devlet yapısı için oluşturduğu tüm tehlikeye rağmen, Sovyetler Birliği'ni yok etmek için yeterli potansiyele sahip değillerdi" diyor.
Gorbaçov'un reformları
Zayıf ekonomik durum ve artan milliyetçilik kesinlikle önemliydi, ancak Kızıl İmparatorluğun çöküşünü gerçekten tetikleyen faktörün, 1980'lerin ortalarında Gorbaçov'un Perestroyka'sıyla başlayan liderliğinin sonuçları olduğu düşünülüyor. Rusya'da Gorbaçov'un kasten sosyalizmi ve Sovyetler Birliği'ni yok etmeye çalıştığına dair popüler bir komplo teorisi var. Ancak bu o kadar da ciddiye alınmıyor çünkü kendi yönetimini gerçekten baltalamak istediğine dair hiçbir kanıt yok.
Aksine, Perestroika, o zamana kadar çökme belirtileri gösteren Sovyet sisteminde reform yapmaya odaklanmıştı. Ekonominin sözde "ivmelenmesi" olarak adlandırılan ilk reformlarının "modernize edilmiş sosyalizm" gücünü açığa çıkarması gerekiyordu. Sosyolog Shlapentokh, Gorbaçov'un acımasız selefinin politikalarıyla aynı paradigmada yürütüldükleri için bu reformları "neo-Stalinist" olarak adlandırıyor.
Gorbaçov'un iyi niyetine karşın, ekonomi "ivmelenme" iddiasında başarısız oldu ve tam tersine, onun etkisiz politikaları, devleti zayıflatan aşağı yönlü bir sarmalın oluşmasına yol açtı. Gorbaçov'dan önceki Sovyet sistemi, zaman zaman kötü performans gösteriyordu, ancak reformların ardından en basit tanımla çalışmayı durdurdu. Sosyoloğun sözleriyle, "Gorbaçov, Sovyet sisteminin ve imparatorluğun ölümünü kaçınılmaz kılan radikal demokratikleşme sürecini başlattı". Çünkü aralarında bağımsız bir Rusya yaratma hayali olan Boris Yeltsin'in de bulunduğu yeni aktörler sahneye çıktı. Bu, "SSCB'nin kaçınılmaz ölümü" anlamına geliyordu.
