Yüksek bir gelgitin ardından sahile vurmuş halde bulunan, üzeri çiçek deseniyle kaplı kum doları iskeletleri kumsalların ilgi odağıdır. Pek çok insan derinlerde yaşayan bu canlıların hayattayken nasıl göründüğünü bilmez. Kum doları, kum lirası veya "deniz bisküvisi" aslında mor ve tüylüdür. Kuzey Yarımküre'deki tropikal ve ılıman sularda yaşıyorlar: ABD'nin en doğusundaki Carolinas'tan Brezilya'ya kadar Atlantik Okyanusu, Pasifik Okyanusu ve Karayip Denizi'nde görülür.
Kum Dolarının Dokusu Porselen Gibi
Çoğu insan kum dolarını öldükten sonra görüyor ve daima beyaz olduğunu sanıyor. Bu deniz hayvanı hayattayken kırmızımsı kahverengi ile canlı mor tonlarındadır. Hediyelik eşya olarak satılan iskeletinin porselen benzeri dokusunun aksine, kum doları canlıyken esnek kıllarla kaplı olur ve bu da üzerindeki yıldız desenini gizler.
Kum Dolarının Suyun Dışında Şansı Az
Canlı kum doları çıkarmak birçok ülkede yasa dışı ancak yasalar ölü organizmalar için geçerli değil. Canlıyken okyanus dışında sadece birkaç dakika hayatta kalıyor. Kum doları kendisine özgü "yapraklar" ile nefes alır – resmi adı petaloittir. Petaloitteki deliklerden tüp benzeri nefes alma ayakları çıkar.
Deniz yıldızı ve deniz kestanesi ile akraba
Zemini kazan, yassı biçimli bir omurgasız olarak kum doları ekinoid sınıfına bağlı bir deniz hayvanı. Bu sınıftakiler yumuşak dikenli derilerle kaplı. Daha küre biçimli kuzeni deniz kestanesi ile birçok ortak anatomik yöne sahip. Ayrıca deniz zambağı, deniz hıyarı (farklı sınıfta) ve deniz yıldızı gibi benzer radyal simetriye sahip canlılar ile akraba.
Eğlenceli Takma İsimleri Var
"Kum doları" yeterince farklı bir isim değilmiş gibi bu hayvanın dünya genelinde birçok eğlenceli ismi var: "Kum keki", "deniz bisküvisi", "kek kestanesi" veya Yeni Zelanda'daki adıyla "deniz kurabiyesi" ve "çırpma bisküvi". Güney Afrika'da ise çiçek benzeri deseni nedeniyle "hercai menekşe kabuğu" deniliyor.
Kum Doları Omurgasını Kullanarak Besleniyor
Kumda sürünen bu hayvanlar kabuklu larva, küçük kopepod, atık, diatom ve mikroskobik alg ile besleniyor. Sil denilen küçük, esnek kıllarla kaplı omurgasını kullanarak kumdaki yiyeceği hareket ettirir ve dikenli derisinin üstünden merkezdeki ağzına taşır. Hayvanın ağzında beş diş benzeri kısmın olduğu bir çene var. Bunlarla bir yiyeceği 15 dakika boyunca çiğneyebilir. Yiyeceğini sindirmesi tam iki gün alıyor.
Kum Dolarındaki Deliklerin İşlevi Var
Kum dolarının çiçek benzeri deseni dikkat çeker. Bu çiçek deseni aslında deliklerden oluşur. Delikler gazı ve suyu işliyor ve diziliş şekilleri daima güzel bir çiçek deseni oluşturur. Ekinoid hayattayken deliklerin önemli bir işlevi var. Bilimsel adı lunuledir ve "basınç drenaj kanalı" görevi görerek kum dolarının dalgaya kapılıp sürüklenmesini önler.
Kum doları su durgunken bir ucu kuma gömülü şekilde dik durabiliyor. Su hareketlendiğinde yatay pozisyona geçiyor veya kumun altını kazarak yerini sağlamlaştırıyor. Kum yutarak ağırlığını artırması gibi başka zekice numaraları da var. Yine fosil kayıtlar, zamanla evrimleşerek daha ağır iskeletlere sahip olduklarını gösterdi.
Kum Dolarının Bazı Avcıları Var
Kum doları sert iskeletli ve çok az yenebilir kısımlı olduğundan çok fazla yırtıcısı yok. Ancak bazı hayvanlar onları yeme cüretini gösterir. Tıpkı okyanus somurtganı (yılan balığı gibi geniş, etli ağızlı balık), California davarbaşı balığı, yıldızlı pisi balığı ve büyük pembe deniz yıldızı. (Evet, akrabası bile)
Kum Dolarının Yaşı Halkasında Gizli
Ağaç kütüğünün halkalarını saymak gibi kum dolarındaki halkalar da hayvanın yaşını gösteriyor. Halka sayısı vücut büyüklüğü ile arttığından bir kum doları ne kadar büyükse o kadar yaşlı demektir. Disk biçimli bu hayvan 6 ila 10 yıl yaşıyor.
Kaynakça
- Kapak görseli: Clypeaster reticulatus, Frédéric Ducarme.
- Sand dollar. Dendraster excentricus. Monterey Bay Aquarium.
- The Echinoid Directory. Natural History Museum.
- See millions of years of history while beachcombing in San Francisco. National Geographic.
