Uzay hangi yükseklikte ve nerede başlıyor? Stratosfere çıkan daha fazla ülke ve ticari şirketle birlikte, uzayın nasıl tanımlanacağına dair tartışmalar artmıştır. Uzayın nerede olduğu sorulduğunda göğü göstermek kolaydır. Bununla birlikte çok az insan havanın aslında nerede bittiğini ve "dış uzayın" nerede başladığını biliyor. Cevap kısmen fiziksel gerçekliğe, kısmen de keyfi bir insan kurgusuna dayanır. Bu nedenle uzayın başladığı tam irtifa, bilim adamlarının ilk uzay aracını yörüngeye göndermeden önce bile tartıştığı bir konu.
Uzayın Başladığı Yer: Kármán Hattı
Bilim adamları Dünya ile uzay arasındaki gerçek sınırı tanımlarken 30 km gibi alçak bir irtifaya veya 1,6 milyon km gibi devasa bir uzaklığa işaret edebiliyor. Bu yüzden yarım yüzyıldan fazla bir süredir birçok düzenleyici kurum Kármán Hattı denilen bir tanımı kabul etti.
Uzayın başladığı yeri belirleme çabası uzun bir tarihe sahip. Geçmişte bu noktanın hangi yükseklikte olduğunu saptamak zordu. Ancak 1900'lerde Macar fizikçi Theodore von Kármán sınırın deniz seviyesinden yaklaşık 80 km yukarıda olduğunu belirledi. Bu uzay sınırı bugün Kármán hattı olarak biliniyor. Bununla birlikte ona "hayali bir sınır" diyen Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi (NOAA) son zamanlarda Kármán hattını 100 kilometre yüksekliğe çekmiştir.
Uzay ve havacılıktaki standartların ve rekorların kaydını tutan Uluslararası Havacılık Federasyonu (FAI) da uzayın 100 kilometre yukarıdan başladığını tanımlar. Sonuçta güzel bir yuvarlak sayı Kármán hattı meteorların görüldüğü mezosferin (80 km) üstünde yer alıyor.
Diğer yandan Federal Havacılık İdaresi, ABD Hava Kuvvetleri, NOAA ve NASA uzayın başladığı sınır için 80 kilometreyi kullanıyor. Hatta ABD Hava Kuvvetleri bu sınırın üstüne çıkanlara astronot kanat arması bile veriyor. NASA Görev Kontrolü ise uzay hattını 122 kilometre kabul ediyor çünkü burası atmosferik sürtünmenin fark edilir hale geldiği nokta.
Neden Ortak Bir Uzay Sınırı Yok
"Uzay" ile "uzay olmayan yer" arasında kolay bir ayrım yok çünkü Dünya'nın atmosferi birden yok olmuyor, yaklaşık 1000 km boyunca kademeli olarak inceliyor. Eğer uzayı atmosferin yok olduğu yer olarak tanımlarsanız ortalama 380 km yükseklikteki yörüngede dönen Uluslararası Uzay İstasyonu uzayda olmazdı.
Yine, bir uydunun yörüngede sabit kaldığı tek bir irtifa yok. Bu irtifa uydunun türüne ve izlediği yörüngeye bağlı olarak değişken bir yüksekliğe sahip.
Bununla birlikte 43.000 uydunun halka açık yörünge yollarını inceler ve yörüngelerindeki en düşük noktalara (perigee veya Türkçe yerberi) göz atarsanız birçok uydunun aslında Dünya'nın 100 km'lik sınırında yörüngeye oturabildiğini fark edersiniz ve bir kez 80 km'in altına dalanlar alev alarak yeryüzüne dönüyorlar.
Uluslararası anlaşmalara göre "uzay" herkesçe keşfedilmesi ve kullanılması özgür bir alan ve uzaya dair yasalar ulusların egemen hava sahalarını belirleyen yasalardan farklı. ABD gibi ülkeler bu yüzden uzaya uluslararası sınır koymanın gerekli olmadığına inanıyor. Bu ülkeler böyle bir tanımın yokluğunda hiçbir yasal veya pratik sorunun ortaya çıkmayacağını belirtir. Diğer yandan dünyada uzay programı sayısındaki artış ve yörünge altı trafik miktarını yükseltecek özel uzay yolculuğu girişimleri düşünüldüğünde artık uzayın başladığı uluslararası yüksekliği belirlemenin önemli olduğuna inanan ülkeler var.
Çoğu uzmana göre bu sınır, uzayın yörüngesel dinamik kuvvetinin aerodinamik kuvvetten (hava) daha baskın hale geldiği veya atmosferin artık yörünge altı hızlarda ilerleyen bir taşıtı uçurmaya yeterli olmadığı noktalardır.
Sık Sorulan Sorular
Kármán hattı nedir ve nasıl tanımlanır?
Kármán hattı, Dünya'nın atmosferi ile uzay boşluğu arasındaki hayali bir sınırdır. Atmosferin havacılık uçuşunu destekleyemeyecek kadar inceldiği irtifa olarak tanımlanır. Kármán hattı geleneksel olarak deniz seviyesinden 100 kilometre yükseklikte belirlenmiştir.
Theodore von Kármán kimdir ve bu hat neden onun adıyla anılmaktadır?
Theodore von Kármán, aerodinamik alanına önemli katkılarda bulunmuş Macar asıllı Amerikalı bir matematikçi, havacılık ve uzay mühendisi ve fizikçidir. Jet Propulsion Laboratory'nin (JPL) kurucusuydu ve ilk uzay görevlerinin çoğunda yer aldı. Kármán hattı, havacılık ve uzay araştırmaları alanındaki çalışmalarının anısına onun adıyla anılmaktadır.
Kármán hattının diğer uzay sınırı tanımlarından farkı nedir?
Uzayın kenarının birkaç farklı tanımı vardır ve Kármán hattı bunlardan sadece bir tanesidir. Diğer tanımlar arasında, bir aracın kaldırma kuvveti oluşturmak için yörünge hızından daha hızlı hareket etmesi gereken irtifa olarak tanımlanan "von Karman hattı" ve atmosferin aerodinamik uçuşu destekleyemeyecek kadar inceldiği irtifa olarak tanımlanan "Fédération Aéronautique Internationale (FAI) hattı" yer almaktadır. Ancak Kármán hattı en yaygın kabul gören tanımdır.
Kármán hattı uzay uçuşu bağlamında neden önemlidir?
Kármán hattı uzay uçuşları için önemli bir dönüm noktasıdır çünkü bir aracın Dünya atmosferini terk edip uzaya girdiğinin kabul edildiği noktayı temsil eder. Uluslararası hukuk hava sahası ile uzay arasındaki sınırı Kármán hattında tanımladığından, yasal ve düzenleyici amaçlar için de önemli bir sınırdır.
Uzay kaç kilometre yükseklikte başlıyor?
Uzayın genellikle çok uzakta olduğunu düşünürüz. Gezegenler milyonlarca hatta milyarlarca kilometre uzaklıktadır ve yıldızlar o kadar uzaktadır ki uzaklıkları ışık yılıyla ölçülür. Oysa uzayın sınırı – ya da uzay araçlarının ve astronotların uzaya girdiğini düşündüğümüz ve Von Karman Hattı olarak bilinen nokta – deniz seviyesinden sadece 100 kilometre yüksektedir.
Kaynaklar:
