Ammonitler, yaklaşık 66 milyon yıl önce ölmüş kabuklu kafadanbacaklılardır. Fosilleri dünyanın her yerindedir ve bazen çok büyük yoğunlukta bulunuyor. Ammonit kabuklarına dair fosilleri görmüş olabilirsiniz peki bir zamanlar içlerinde yaşamış hayvanlar hakkında ne biliyorsunuz?
Ammonit Nedir?
Orta Çağ Avrupası'nda ammonitlerin taşa dönüşmüş sarmal yılanlar oldukları düşünüldü. Bu yüzden onlara 'yılantaşı' denildi ve sanat eserleri yapıldı. Ancak ammonitler sürüngen değildir. Bunlar okyanusta yaşamış yumuşakçalardı ve özellikle kafadanbacaklılardı. Ancak ammonitlerin soyu tükendi. Bu hayvanların hepsi, benzer bir canlı olan notilus gibi yüzmeyi sağlayan odacıklı bir kabuğa sahipti.
Kafadanbacaklılar üç alt gruba ayrılır: Koleoidler (kalamar, ahtapot ve mürekkepbalığı gibi), nautiloidler (notilus) ve ammonitler. Ammonitin kabuğu onu notilusa benzetse de aslında koleoidler ile daha yakın akrabadır. Bazı morfolojileri koleoid grubuna yakındır ve notilus gibi 60-90 dokunacı yerine yalnız 8 kolu vardır.
Ammonit Kabuğuyla doğdu
Ammonitler küçük kabuklarla doğdu ve büyüdükçe kabuğunda yeni odalar oluştu. Zamanı geldiğinde tüm vücudunu yeni odaya taşır ve eski ve artık çok küçük olan odaları septa denilen duvarla kapatırdı. Ammonitin ne sıklıkla yeni oda oluşturduğu bilinmiyor.
Sklerokronoloji denilen bilim dalı bu kabukları araştırıyor ve kimyasal bileşimini inceliyor. Ammonitlerin kabukları zaman içinde çeşitli şekillerde büyüdü ve genellikle planispiral denilen yassı sarmal yapıda oldular. Spiralin kıvrım yoğunluğu türe göre değişti. Japonya'da bulunan Nipponites mirabilis türü son derece nadirdir ve kabuğu düğüm gibidir.
Bol miktarda ammonit kabuğu fosili varken bilim adamları ammonitin kendi yumuşak kısmına dair fosillere henüz yeni rastladı. Bununla birlikte ammonitin kollarının fosili henüz bulunamadı. Bu yüzden ammonit hakkındaki bilgilerin çoğu yaşayan kafadanbacaklılardan geliyor.
Ammonitler Ne Kadar Eski?
Genellikle ammonitler olarak adlandırılan Ammonoidea alt sınıfı ilk olarak yaklaşık 450 milyon yıl önce ortaya çıktı. Ammonoidea sınıfında "gerçek ammonitler" denilen Ammonitida adlı daha özel bir grup var. Bu hayvanlar ise yaklaşık 200 milyon yıl önce Jura Dönemi'nden ortaya çıktı.
Çoğu ammonit 66 milyon yıl önceki Kretase Dönemi'nin sonunda uçamayan dinozorlarla aynı zamanda yok oldu. Birkaç tür Batı İç Denizi'ne gitmiş ve Paleojen'e dek hayatta kalmıştır.
Ammonit Türleri
Bilim adamları ammonit türlerini kabuk şekli, boyutu, yaşı, konumu, kaburga sayısı ve aralığı, savunma dikenleri ve kabuğu güçlendiren süslemeler gibi özelliklere göre ayırıyor. Buradan hareketle yaklaşık 10.000 ve muhtemelen 20.000'in üzerinde tür keşfedildi. Aradaki fark, geçmişte farklı dimorfizme (cinsi farklar) sahip fosillerin, erkek veya dişi değil yeni bir tür olarak kaydedilmesi sorunundan gelir.
Ammonitler çok çeşitliydi çünkü hızlı evrimleşiyordu. Kayalardan stratigrafi (katman) örnekleri alan bilim adamları evrimleşirken geçirdikleri değişimleri görürler.
Ammonitin Nesli Neden Tükendi?
Kretase Dönemi'nin sonunda Dünya'ya çarpan asteroit küresel çapta kitlesel yok oluşa neden oldu. Kalıcı kış, karada ve okyanuslarda fotosentezi durdurdu, bu da gıda mevcudiyetini etkiledi ve ammonitlerin sonunu getirdi.
Bununla birlikte, antik akrabaları ammonitler ile aynı zamanda yaşamış olan Notiluslar bu kitlesel yok oluştan sağ kurtulmuştur. Muhtemelen nedeni notilusların okyanusta daha derinde yaşamasıydı. Derin sular Dünya'daki değişimden daha az etkilendi ve bu gerçek kafadanbacaklılar dışında balık gibi gruplarda da görülebilir.
Notilusun yavrusunun ammonitten büyük olması da avantaj sunmuş olabilir. Böylece daha az yiyecek sorunu yaşadı.
Ammonitler Ne Kadar Büyüktü?
Ammonitlerin boyutu birkaç milimetre ile metre arasında değişti. Geç Jura'dan itibaren boyutları arttı ve bilinen en büyük ammonit türü Geç Kretase'den Parapuzosia seppenradensis'tir. Bulunan en büyük örneği 1,8 metre çapında ancak eksiktir. Tamamlandığında toplam çapı 2,5-3,5 metreye ulaşır.
Ammonitler Nerede Yaşadı?
Ammonitler dünyanın her yerinde yaşadı ve modern kafadanbacaklı akrabaları gibi yalnız okyanuslarda yaşadılar. Daha ziyade sığ suları tercih ettiler ve kabuğun basınca dayanma gücü düşünüldüğünde en fazla 400 metre derinliğe indiler.
Ammonitler Nasıl Beslendi ve Kime Av Oldu?
Boyutuna göre değişmiş olsa da ammonitler muhtemelen günümüz kafadanbacaklıları ile benzer şeyleri yedi: Küçük kabuklular, midyeler ve balıklar gibi. Daha küçük türler ise plankton yedi. Diğer türler bugünkü bazı notiluslar gibi çöpçü olmuş olabilir.
Ammonitler diğer deniz hayvanlarına yiyecek oldu. Mosazor ve ihtiyozorun onları yediğine dair kanıtlar var (ısırık izleri gibi) ve bazı balıklar da muhtemelen onları avladı.
Ammonitin Bilim İçin Önemi
Ammonitler bilim adamları için yararlı araçlardır. Çok yaygın oldukları ve çok hızlı evrimleştikleri için fosilleştikleri kayaların yaşını belirlemeye yarıyorlar. Avrupa'nın farklı alanlarındaki Mezozoik kayaçlar içlerindeki ammonit fosillerine dayanarak birbirleriyle ilişkilendirildi. Bunlara 'ammonit bölgeleri' denildi ve Dünya'nın nasıl değiştiğini anlatıyorlar. Bu yüzden bir yerdeki ammonit türünü tanımlamak orası hakkında çok şey anlatır. Bu hayvanlar biyostratigrafiye yardımcı oluyor.
Ammonit fosilleri iklim değişikliğini incelemek için de kullanılıyor. Hayvanların değişen iklime verdikleri tepkiye bakılarak soğuma ve ısınma dönemleri bulunur ve bu bilgiler günümüze uygulanabiliyor. Örneğin, kitlesel yok olma olaylarından sonra bazı türler yok olurken bazıları küçüldü. Çünkü kabuğu büyütecek yeterli kaynak yoktu. Bunu birçok organizmada görebilirsiniz.
Ammonit Hakkında Sık Sorulanlar
Ammonitler nedir ve nasıl evrimleştiler?
Ammonitler, Devoniyen döneminden Kretase döneminin sonuna kadar yaşamış, soyu tükenmiş bir grup deniz yumuşakçasıdır. Nautiloidler adı verilen ve düz kabukları olan bir grup kabuklu kafadanbacaklıdan evrimleşmişlerdir. Ammonitler sarmal bir kabuk geliştirdiler ve Mezozoik çağın denizlerinde inanılmaz derecede çeşitli ve bol oldular.
Ammonitler nasıl üredi ve bunun için elimizde ne gibi kanıtlar var?
Ammonitler muhtemelen cinsel yolla ürüyordu ve erkekler spermleri dişilere aktarmak için hektokotil adı verilen özel dokunaçlar kullanıyordu. Fosilleşmiş ammonit kabukları bazen eşleşmiş üreme organları gösterir, bu da aynı popülasyonda erkek ve dişilerin varlığına işaret eder. Buna ek olarak, bazı ammonit fosillerinin içinde embriyolar bulunmuştur, bu da dişilerin yumurtladığını ve yavrularına baktığını düşündürmektedir.
Ammonitler çevreleriyle ve diğer organizmalarla nasıl etkileşime girmiştir?
Ammonitler deniz ekosistemlerinin önemli üyeleriydi ve muhtemelen hem avcı hem de av olarak rol oynadılar. Bazı türler açık suda yüzmeye adapte olmuşken, diğerleri deniz tabanında yaşar ve yiyecek ararlardı. Bazı ammonitlerin kabuklarında, kamufle olmalarına veya avcıları caydırmalarına yardımcı olabilecek ayrıntılı süslemeler vardı. Diğer türlerin kabuklarında dikenler veya keskin çıkıntılar vardı, bunlar savunma için kullanılmış olabilir.
Ammonit fosilleri biyostratigrafi ve jeokronolojide nasıl kullanılmıştır?
Ammonitler, hızla evrimleştikleri ve geniş bir coğrafi dağılıma sahip oldukları için kaya oluşumlarını tarihlendirmek için mükemmel fosillerdir. Jeologlar, farklı kaya katmanlarındaki ammonit türlerini karşılaştırarak, oluşumların göreceli yaşlarını belirleyebilirler. Ayrıca, belirli ammonit türlerinin belirli zaman dilimlerinde var olduğu bilinmektedir, bu da kayaların daha kesin bir şekilde tarihlendirilmesini sağlar.
Ammonitlerin incelenmesi bize Dünya'daki yaşamın tarihi hakkında ne söyleyebilir?
Ammonitler, Mezozoik çağ boyunca deniz yaşamının evrimini ve çeşitlenmesini anlamak için önemli bir fosil grubudur. Bilim insanları ammonitlerin anatomisini, ekolojisini ve dağılımını inceleyerek, evrimlerini şekillendiren çevresel koşullar ve eski ekosistemlerdeki farklı organizmalar arasındaki etkileşimler hakkında bilgi edinebilirler. Ayrıca, ammonitlerin biyostratigrafi ve jeokronolojide kullanılması, kitlesel yok oluşlar ve okyanus havzalarının açılıp kapanması gibi jeolojik olayların zamanlaması ve süresi hakkında değerli bilgiler sağlar.
Kaynaklar:
- Kapak görseli: DK Find Out!
- Monks, N; Palmer P. 2002. Ammonites. The Natural History Museum.
- Clarkson, ENK; 1998. Invertebrate Paleontology and Evolution (4th ed.).Blackwell.
- Walker,C; Ward D;1992 Fossils (Eyewitness Handbook) Dorling Kindersley
