Hissetmesek de Dünya sürekli olarak ayaklarımızın altında dönüyor. Dünya, Kuzey ve Güney kutuplarından uzanarak gezegenin merkezinden geçen hayali bir çizgide kendi etrafında döner. Bu eksen Dünya'nın ağırlık merkezidir. Saatte 1.600 km hızla dönen Dünya'nın tam bir dönüş yapması 24 saat alıyor. Bilim adamları Dünya'nın neden kendi ekseni etrafında döndüğünü ve hala dönmeye devam ettiğini araştırmış ve cevaplar bulmuştur.
Dünya Nasıl Dönmeye Başladı?
Çoğu bilim adamı bir süpernovadan gelen şok dalgasının, soğuk bir hidrojen bulutundan geçerek bir güneş nebulasının oluşturduğunu tahmin eder. Dalganın momentumu nebulanın dönmesine ve bir gezegen diskine dönüşmesine neden oldu. Dönen bir nesne daha kompakt hale gelirse daha hızlı döner. Buz patencisi veya balerinin dönerken kollarını kapattığında hızlanması bu yüzdendir. Ağırlıkları nedeniyle bir araya gelen gaz ve toz giderek daha hızlı döndü.
Dönen gazın çoğu yoğunlaşarak 4,5 milyar yıl önce Güneş'i oluşturdu. Kalan parçacıklar ise etrafa saçıldı ve sonunda birer gezegen haline gelen başka diskler oluşturdular. Tıpkı Dün ya ve geri kalan Güneş Sistemi gibi.
Diskteki parçacıklar çarpıştıkça Dünya döndü ve dönüşü hızlandı. Güneş Sistemi'ndeki tüm bu enkaz Güneş'in etrafında kabaca aynı yönde döndüğünden Dünya bu dönüş yönünde eğilmiştir (bugün bilinen 23,5 derece açı). Buna Güneş Sistemi'ndeki diğer tüm nesneler dahil.
Peki Dünya nasıl dönmeye devam ediyor? (Ve diğer uzay nesneleri).
Dünya Neden Dönmeye Devam Ediyor?
Fizik yasaları, hareket halindeki bir cismin, cisme bir dış kuvvet etki edene dek hareket halinde kalacağını söyler. Uzay boşluktan oluştuğundan Dünya bugün hala dönmeye devam ediyor çünkü onu durduracak hiçbir karşı kuvvet veya karşı enerji yok. Enerji yüklü depremler bile dünyanın dönmesini engelleyemedi. Dünya çok büyük ve çok hızlı olduğundan dönüşünü yavaşlatmak çok fazla enerji gerektirir.
Bir nesneyi döndürdüğünüzde zeminin sürtünme kuvveti nesneyi zamanla durdurur. Hava sürtünmesi de nesneyi durdurabilir. Uzayda bunlar yok.
Dünya'nın Dönmesi Yavaşlıyor
Herhangi bir dış gücün Dünya'nın dönüşünü durdurması pek mümkün olmasa da gezegenin dönüşü aslında yavaşlıyor. Bu yavaşlamanın okyanusların hareketinin yarattığı gelgit sürtünmesinden kaynaklandığı bulundu. Gelgit sürtünmesi Ay'ın kütle çekiminden doğar. Gelgit sürtünmesi her 100 yılda 1 günün uzunluğunu 1,8 milisaniye uzatıyor. Yani Dünya'nın dönüşü oldukça yavaş şekilde yavaşlıyor. Sonuç olarak Ay da bizden uzaklaşıyor.
Dünya ilk kez oluştuğunda 5 kat hızlı dönüyordu (Ve bu yüzden Ay bize çok daha yakındı. Hatta Ay'ın bir asteroit çarpması sonucu Dünya'dan kopan bir parça olduğu söylenir). Fosil kayıtları, bu yüksek dönüş hızı nedeniyle 1,4 milyar yıl önce Dünya'da bir günün 18 saat olduğunu bile gösterir. 70 milyon yıl önce 1,5 saat daha kısaydı. Dinozorlar çağında bir gün 22 saatti. On milyonlarca yıl sonra bir gün 26 saate çıkacak.
Dünya'nın Dönüşünün Sonucu
Dünya'nın üzerinde döndüğü hayali eksen dikey bir çizgi değildir, 23,5 derece eğimlidir. Bu açı Dünya'da farklı zamanlarda farklı iklimlere ve mevsimlere neden oluyor. İnsanoğlu zamanı Dünya'nın dönüşüne göre idrak eder. Bir tam dönüşü bir günün ölçüsü seçtik.
Gezegenlerin Farklı Dönüş Hızları
Bulutsudaki parçacıkların içe doğru çökme hızı oluşan gök nesnelerinin hızını belirledi. Çökme hızı yüksekse açısal momentum yüksektir ve nesne daha hızlı döner.
Bu yüzden tüm gezegenlerin gün uzunlukları farklı. Merkür'ün günü yaklaşık 59 Dünya günü iken, Jüpiter'de günler yalnızca 10 Dünya saati uzunluğunda. Venüs yaklaşık 117 Dünya günüyle en uzun güne sahip. Dahası Uranüs hariç diğer tüm gezegenler ters yönde dönüyor. Bu farklı gün uzunlukları gezegenin oluşurken ki açısal momentumuna ve henüz çok gençken ona neyin çarptığına bağlı. Bir asteroit gezegeni hızlandırabilir, yavaşlatabilir ve yörüngesinden çıkarabilir.
Ayrıca Güneş'e yakın gezegenler kendi etrafında daha yavaş dönüyor. Bunu ip atlamaya benzetebilirsiniz. İpi gererseniz daha yavaş çevirirsiniz. Dünya'nın gerdiği Ay'ın dönüşü yavaşladı ve başta kendi etrafında dönen Ay sonunda Dünya'ya kilitlendi. Güneş de yakınındaki gezegenleri daha çok yavaşlatıyor. Buna "kütleçekim kilidi" denir. Bu yüzden daima Ay'ın bir yüzünü görüyoruz ve bu çoğu uydu için geçerli.
Kendi etrafında en hızlı dönen nesne pulsardır. Devasa yıldızlar öldüklerinde süpernova oluyor ve süpernovadaki madde kendi içine çöktüğünde pulsar oluşuyor. Pulsarlar nötron yıldızıdır. Bu yıldızlarda yüz trilyonlarca ton kütle birkaç kilometrelik alana çöker. Açısal momentum çok yüksektir ve pulsarın saniyede yüzlerce kez dönmesini sağlar.
