İri ağaçlar yapraklarını döktüğünde uzunca bir sessizliğe bürünür. Hem yaprak döken hem de dökmeyen ağaç türleri kışın zayıf güneş ışığının ve düşük sıcaklığın çifte zorluğuyla başa çıkmak zorunda. Hayvanlar kışın güneye uçabilir veya kış uykusuna yatabilir ya da kalın kürk ve tüy çıkarır. Beslenmelerini değiştirir, geceleri sıcak yerler bulur veya vücut ısılarını düzenlerler. Ağaçlar ise oldukları yerde sabitler ve bu olanakları yok. Ancak ağaçlar zorlu soğuklarda hayatta kalmak için kendi özel stratejilerini geliştirdiler.
Yaprak Stratejisi
Yapraklar ağacın güneş paneli ve yiyecek fabrikası. Ağaçlar kışa sonbahardan hazırlanırken ve yapraklarında kalan besin maddelerinin çoğunu çekerler. Böylece bu besinler kışın aşırı soğuğunda hiçe gitmez. Yaprak döken bir ağaç asla tüm yapraklarını dökmeden durmaz. Artık fotosentez yapma ve dolayısıyla yılın 5 ila 6 ayı taze enerji üretme araçları yoktur ancak yaprak dökmek avantaj sunar: Yaprakların neden olacağı ek su kaybı ortadan kalkmış olur.
Suyun ağaçlardan atmosfere terleme olarak bilinen sonsuz geri dönüşümü epey maliyetli. Tek bir büyük olgun meşe 200.000 yaprağa sahip oluyor ve bir yıl boyunca 150.000 litre su kaybedebiliyor. Ağaç yeşillikle örtülüyken yazın baştan aşağı nemle kaplı olur. Böylece orman çok daha sıcakken çevresindeki alan daha serin ve havadar kalır.
Yaprak dökmeyen ağaçlarda (kozalaklı ağaçlar gibi) yapraktaki düşük yüzey alanı ve kalın, mumsu üst yüzey su kaybetme oranını azaltır. Taşıdıkları adaptasyonlar terleme sürecini de yavaşlatıyor. Herdem yeşil yapraklar, yapısı itibariyle dökülme özelliği olan geniş yüzeyli yaprakların enerji üretim verimliliğini sunmuyor ancak iğne yapraklıların yıl boyunca durmadan fotosentez yapması bunu telafi ediyor.
Bazı çamların iğnelerinde antifriz bile vardır. Böylece buzlu koşullarda yaşamaya devam ederler: "Yaprağın" ucundaki iğneli kısımda nem kaybını ve soğuktan kaynaklı hasarı azaltan mumsu madde bulunur. Yaprağı dökmemek yenisini çıkarmamayı ve her baharda büyük enerji tasarruf etmeyi sağlıyor. Ağaç düşük besinli toprakta büyüyebiliyor ve zorlu habitatlarda yetişebiliyor. Hatta iğne yapraklılar ve kavak gibileri sıcaklık eksi derecedeyken bile gövdesinden fotosentez yapar. Bu enerji bizde de bulunan mitokondriden geliyor ve hücreleri yaşatmayı sağlıyor.
Özel Gövdeler
Ağacın tüm besin ve su taşıma işlemini gövdedeki floem ve ksilem hücreleri yapar. Yaşlanan ksilem ağacın katı gövdesi olur ve ağacın yaşını gösteren halkalara dönüşür. Ağacın dış gövdesi bu hücreleri korusa da aşırı soğuk onlara zarar veriyor. Daha sıcak iklimde olanlar soğuk hava dalgası sonucu ölebilirken kuzey iklimlerde olanların kendi stratejileri vardır. En "dayanıklı" türler -40ºC ısıya dek hücrelerini koruyabiliyor.
Bunu oldukça özel biyolojik bir adaptasyonla yapıyorlar. Buzun oluşması için su molekülünün bir parçacığın yüzeyine tutunarak buz kristali oluşturması gerekir. Kar da havadaki toz parçacıklarının üstünde kristalleşen suyla oluşur. Su kristalleri keskindir ve hücreleri delerek öldürür. Soğuğa dayanıklı ağaçların hücrelerindeki suda parçacık yoktur ve pürüzsüzdürler. Hücredeki su donma noktasının altına ulaşsa bile kristal oluşturmaz.
Ancak -40ºC'nin altında ağaçlar fazla yaşayamaz. Bu yüzden gece ormanda bazı ağaçlardan çatlama sesi duyarsınız. -40ºC'nin altına inen kuzey ormanlarında ağaç türleri azalır ve burada yaşayan ağaçlar farklı bir stratejiye sahip: Bu sıcaklıkta su hücrede kalırsa buz kristali hücreleri içten delerek ağacı öldürür ancak en soğukta yaşayan ağaçların hücreleri boşluklara sahiptir. Su, hücre duvarından dışarı taşar ve buz kristali oluşsa bile artık hücrenin dışındadır. -40ºC altında yaşayabilen ağaçlara iğne yapraklı ağaçlar deniliyor ve tohumları kozalakta bulunuyor: Lareks ağacı, Beyaz ve Siyah Ladin ve Balsam Köknar gibi.
Yaprak döken ağaç türlerinin sayısı (yaprağını her sonbaharda dökenler) kozalaklı ağaç sayısından düşük. Beyaz Huş kuzeyin çoğu yerinde büyür ve Titrek Kavak ile akrabası Balsam Kavağı -40 ºC altındaki sıcaklığa dayanabilen yalnız iki yaprak döken ağaçtır.
Ağaçlar Karla Nasıl Baş Ediyor?
Kar, kışın ağaçların bir başka düşmanı. Kar ağırdır ve sıcak havalarda ıslak kar çok ağır olur. Yaprak döken ağaçlar, kar ve soğuk nedeniyle yapraklarını döker. Geç sonbaharda gelen erken kar yağışı, dallarında hala yaprak olan ağaçlara önemli zararlar verecektir.
İlgili:
- Sonbaharda Yaprakların Rengi Neden ve Nasıl Değişir?
- Sonbaharda neden tüm ağaçlar yapraklarını dökmez?
Herdem yeşiller iğne yapraklarını dökmediğinden karla farklı yolla başa çıkıyor. Uzun ve çok inceler bu yüzden kar normal bir yaprağa tutunduğu gibi tutunmaz. Yine karla kaplanırlar ancak birçok yaprak dökmeyen bitki esnek dallara sahip. Sert dallar gibi kırılmak yerine yoğun karın ağırlığıyla bükülürler. Aşağıya doğru bükülen esnek dal karı döker, böylece ağaç tüm kış boyunca karın ağırlığı altında ezilmez.
