Güney Afrika'daki Barberton Yeşiltaş Kuşağı 3,6 milyar yaşındadır ve Dünya'nın en eski dağıdır. Deniz tabanından yükselmiş bu ilk dağlar Dünya'nın tüm jeolojik tarihini ele veriyor. Antik insanlar dağlara baktılar ve tanrısal bir şeyin önlerinde durduğunu düşündüler. Dağlar, Dünya'nın kabuğu kıvrımlar halinde yükseldiğinde veya bloklar halinde batıp çıktığında oluşur. Dağlar milyonlarca yıl içinde yükselir ve her dağ aynı değildir. Kıvrımlı dağ, fay bloğu dağı ve volkanik dağlar var. Bazı dağlar yalnız başınayken diğerleri sıradağlar biçiminde uzanır.
Dağlar sivridir çünkü rüzgar, yağmur, buz ve yerçekimi onları aşındırır. Bu aşınma nedeniyle eski dağlar aslında yeni dağlardan küçükler. Denizin en altından başlayan dağlar var ve karadan başlayanlara göre çok daha uzunlar. Yeryüzündeki tüm dağlar şu üç yoldan biriyle oluşuyor: Volkanik patlama, fay oluşumu ve tektonik çarpışma.
Tektonik Levhalar: Dünya Yapbozdan Oluşur
Dünya'nın yüzeyi yapboz gibi en az 15 parçanın birbirine bağlanmasından oluşuyor. Bunlara tektonik levha deriz ve bazıları denizin altından uzanır. Dünyanın en dıştaki iki katmanı olan litosfer tektonik levhalardan oluşuyor. Onun altındaysa erimiş kaya denizi var. Tektonik levhalar bu erimiş kayanın üstünde yüzüyor ve radyoaktif ısı onları birbirine yaklaştırıp uzaklaştırıyor. Yani Dünya yaşayan bir organizma gibidir. Levhalar yılda 3 ila 5 santimetre gibi çok yavaş hareket etse de aslında bu hareket Dünya yüzeyinde büyük değişimler doğuruyor. Bugün görülen bütün kıtalar, okyanuslar, denizler ve dağlar tektonik levha hareketinin bir sonucu olarak oluştu ve çoğu milyarlarca yıl önce ortaya çıktı.
Erimiş kaya üzerinde yüzen tektonik levhaların birbirinden ayrılması veya birbirine birleşmesi dağları oluşturdu. Üç tektonik levha hareketi dağ oluşumuna yol açar.
İlgili: Alfred Lothar Wegener: Kıtaların Kayma Teorisi ve Pangea
Tektonik Levhaların Dağ Oluşturması
İki tektonik levha birbirinden uzaklaştığında dağ oluşur. Bu süreçte levhaların altındaki erimiş kaya (magma veya lav) üste çıkar. Bu magma soğuduğunda okyanusta yeni bir kabuk oluşur. Bu kabuk biriktikçe dağa dönüşebilir.
Ancak magma bazen yanardağ biçiminde patlar. Dünya'daki en volkanik bölgeler olan Orta Atlantik Sırtı ve Pasifik Ateş Çemberi birbirinden ayrılmış tektonik levhaların bir sonucu olarak oluştu.
İki levha birbirine çarptığında yine dağ oluşur. Bu çarpışma inanılmaz bir kuvvet yaratıyor ve tektonik levhaların uçları yukarı doğru yükselerek dağlar ve dağ sıraları oluşturuyor. Bu tektonik levha çarpışması deprem yaratır. İki levha çarpışırken levhadan biri aşağı yönlü hareket ederek okyanus çukuru da oluşturabilir. Bu durumda okyanus tabanındaki magma yükselir ve yukarıda katılaşarak granite dönüşür.
İki tektonik levha birbiri üstünden ve altından kaydığında yine deprem olur. Ancak bu hareket Dünya yüzeyinin altındaki magmayı etkilemediğinden yeni bir kabuk oluşumu ve dolayısıyla potansiyel dağ oluşumu görülmez.
Dağ Oluşum Türleri
Volkanik, fay bloğu ve kıvrımlı dağların tümü tektonik levhaların hareketiyle oluşuyor. Patlayan bir yanardağdaki gibi dağ oluşum süreci duruma göre hızlı olabilir ya da milyonlarca yıl sürer. Başta devasa zirveleri olan ancak zamanla aşınarak biçim değiştiren ve küçülen çok eski kıvrımlı dağlar var.
Kıvrım Dağları
İki büyük tektonik levha çok yavaş biçimde çarpışırsa kıvrımlı dağ oluşur. Tektonik levhalar birbirlerini sıkıştırdıkça uçları yukarıya doğru kıvrılmaya başlar. Bu süreç 1000 yıl devam ettiğinde ortaya kıvrımlar Himalayalar, And Dağları ve Alpler gibi geniş sıradağlar çıkıyor. Kıvrımlı sıradağlar çok büyük olabilir ancak Apalaş Dağları örneği gibi bazıları o kadar eski ki aşınarak yumuşak tepelere dönüşmüş. Apalaş geçmişte Himalayalar'dan bile yüksekti.
Kıvrımlı dağlar Dünya'daki en yaygın dağ türü ve birçok farklı türü var. Levhaların birbirini sıkıştırmasıyla oluşan yukarı kıvrılmaya yukaç ve aşağı kıvrılmaya ineç denir. Kıvrımlar küre biçiminde olursa yumru dağlar oluşur. Levha kıvrımları Dünya yüzeyini eğdiğinde ise havza oluşur. Çoğu dağda birden çok kıvrım türü bir aradadır.
Fay Bloğu Dağı
İki tektonik levhanın birbiri üstünden kaydığı yerde fay oluşur. Fay hareketleri deprem yaratır. Fay oluşumu sırasında bazı kayalar bloklar halinde yükselir ve bazıları bloklar halinde batar. Yer yeniden biçimlenir ve yükselen bloklar bir fay bloğu dağına dönüşür. Kaliforniya'da Sierra Nevada ve Almanya'da Harz Dağları buna örnek.
Volkanik Dağ
Erimiş kayanın yeraltındaki odalarda birikmesiyle volkanik dağ oluşuyor. Birikim sürdükçe odadaki basınç artar ve magma yukarı itilir. Erimiş kaya yani magma yüzeye lav biçiminde yavaşça veya patlayıcı bir akışla çıkar. İki senaryoda da magma yüzeyde volkanik kayaya dönüşerek yeni topraklar yaratır.
Bu volkanik olay denizin dibinde veya karada meydana gelebiliyor. Denizde oluşan yanardağlar büyüyerek suda bir ada gibi görünür. Bazen denizin altındaki bir yanardağ patladığında neredeyse anında ortaya yeni bir ada çıkar.
Hawaii adasında deniz seviyesinden 4.000 metreye yükselen Mauna Loa aktif bir yanardağ. Everest Dağı ise 8.800 metreye yükseliyor ancak Mauna Loa aslında Everest'ten yüksek bir dağ çünkü tabanı denizin çok altından gelir. Mauna Loa dünyanın en büyük aktif yanardağı ve büyümeye devam ediyor. Mauna Loa tabanından zirveye 9.200 metre boyunda ve komşusu Mauna Kea 10.200 metre ile daha da yüksek.
Dağ Oluşumu Hakkında Sık Sorulanlar
Dağlar nasıl oluşur?
Dağlar volkanik aktivite, yükselme ve tektonik çarpışma gibi çeşitli jeolojik süreçlerle oluşabilir. Her dağ türünün farklı özellikleri ve oluşum süreçleri vardır.
Dağ oluşumu ve erozyonun çevresel etkileri nelerdir?
Dağların oluşumu ve erozyonu, yeni yaşam alanlarının yaratılması ve toprak ve kaya erozyonu gibi önemli çevresel etkilere sahip olabilir. Dağ inşaatları ayrıca iklim ve hava düzeninde değişikliklere ve yeni maden kaynaklarının oluşmasına neden olabilir. Bununla birlikte, dağlık alanlarda yol ve diğer altyapıların inşası da yerel ekosistemler üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir ve toprak erozyonu ve toprak kaymalarına yol açabilir.
İnsan faaliyetleri dağ ortamlarını nasıl etkiliyor?
Madencilik, tomrukçuluk ve turizm gibi insan faaliyetlerinin dağ ortamları üzerinde önemli etkileri olmuş, ormansızlaşma, habitat kaybı ve toprak erozyonuna yol açmıştır. Bununla birlikte, tarımsal ormancılık uygulamalarının kullanılması ve eko-turizmin teşvik edilmesi gibi sürdürülebilir dağ yönetimi örnekleri de vardır. Bu uygulamalar ekonomik kalkınma ile çevrenin korunması arasında denge kurmayı ve dağlık bölgelerde bulunan eşsiz ekosistemleri korumayı amaçlamaktadır.
Dağlar küresel iklim ve hava modellerinde nasıl bir rol oynar?
Dağlar, atmosferik dolaşımı, yağışları ve sıcaklığı etkileyebildikleri için küresel iklim ve hava modellerinde önemli bir rol oynarlar. Örneğin, Himalayalar Güneydoğu Asya'daki iklim ve yağış düzenini etkileyen muson rüzgarları için bir bariyer görevi görür. Dağlar ve atmosfer arasındaki etkileşimler karmaşıktır ve hala tam olarak anlaşılamamıştır, ancak iklim biliminde önemli bir araştırma alanıdır.
Dağ ekosistemleri iklim değişikliğine nasıl tepki veriyor?
Dağ ekosistemleri iklim değişikliğinin etkilerine karşı özellikle savunmasızdır, çünkü ısınan sıcaklıklar bitki örtüsü desenlerinde kaymalara ve su mevcudiyetinde değişikliklere yol açabilir. Bunun biyoçeşitlilik ve su temini, tozlaşma ve karbon tutma gibi ekosistem hizmetleri üzerinde önemli etkileri olabilir. İklim değişikliğinin dağ ekosistemleri üzerindeki etkilerini anlamak, etkili koruma stratejileri geliştirmek ve küresel ısınmanın etkilerini hafifletmek için önemlidir.
Kaynaklar:
