Yazar Herman Melville'in Moby Dick yapıtı (1851) tarihin en iyi bilinen ve en önemli kurgu yapıtlarından biri. Melville'in kitabı temelde kurgu olsa da, bir balina avcısı olarak öz deneyimlerini ve 19. yüzyıla ait bazı inanılmaz balina öykülerini içeriyor. Kitabı denizdeki yaşama dair olağanüstü düzeyde doğru betimler sunar. Peki Melville, Moby Dick'i yazarken hangi gerçek olaylar ve deneyimlerden esinlendi?
Yazar Herman Melville yoksul öldü
Romanın yazarı Herman Melville (1819-1892), New York'ta varlıklı bir ailede doğdu, tüccar babası o gençken öldü. Babasının ölümü Melville ve ailesini zorlu bir mali duruma soktu ve akrabalarına bağımlı hale getirdi. Moby Dick henüz gençken bir balina avcı gemisine katıldı ve 1840'ta gemiyle denize açıldı. 19. yüzyılda balinalar değerli yağları için avlanmıştır.
Melville denizdeyken birçok macera yaşadı. 1841'de Tahiti'deyken gemiyi gizlice terk etti ve başka bir balina avcı gemisine katıldı. Bu gemide bir isyana karıştı ve kısa süreliğine hapse atıldı.
Melville bundan sonra bir ABD Donanması fırkateyninde sıradan bir denizci oldu. Kısa süre sonraysa tam zamanlı yazarlığa geçti ve kendi maceralarına dayanan ilk romanı Typee: Polinezya Hayatına Bir Bakış ile büyük başarı elde etti. Ancak daha sonraki çalışmaları ticari başarılı yakalayamadı ve en çok tanınan kitabı Moby Dick tam bir başarısızlıktı.
Melville bunun üzerine gümrük memuru olarak çalışmak zorunda kaldı ve şiir ve düzyazı üretmeye devam etti. Bunlar da büyük ölçüde tutulmadı. 1891'de New York'ta beş parasız öldü ve unutuldu. Ölümünden başlayarak ünü arttı. Romanları, öyküleri ve şiirleri yalnızca Amerikan edebiyatında değil, dünya edebiyatında klasikler arasına girdi.
Melville yaşamını Moby Dick'e yansıttı
Melville birkaç yıl denizde bulunmuştu ve iki balina avcı gemisinde görev yapmıştı. 19. yüzyılın ortalarında balina avcılığı büyük bir endüstri oldu ve on binlerce Amerikalı denizci bu işi yapıyordu. Melville'in balina avcı gemisindeki yaşama dair anlatıları bu yüzden oldukça doğrudur.
Denizcilerin nasıl yaşadığı ve katlandıkları koşullar çok gerçekçidir. Pequod gemisine dair yer verdiği ayrıntıların çoğu Melville'in balina avcısı Acushnet'te geçirdiği günlerden geliyor. Bu gemi bir Quaker'a aitti ve kitaptaki Bildad karakterine model olduğu görülür. Melville'in çalıştığı geminin mürettebatı oldukça çeşitliydi: Afrikalılar, Avrupalılar ve Amerikalıları içerdi. Gemideki arkadaşları Moby Dick kitabındaki ayrıntılara esin olmuştur.
Moby Dick'in konusu nedir?
Moby Dick, anlatıcı İsmail'in bir gemi aramasıyla başlar. Hayatta kendisine amaç arayan bir adamdır. Nantucket adasında bir balina avcı gemisi olan Pequod'a kaydolur. Geminin kaptanı, roman boyunca bir beyaz balinayı öldürme arzusunda olan ve dengesiz bir adam olarak gösterilen Ahab'dır.
İsmail, her ikisi de zıpkıncı olan Queequeg ve Fedallah dahil gemide birkaç renkli karakterle tanışır. Devasa bir beyaz ispermeçet balinasıyla girilen karşılaşmada Kaptan Ahab bacağını kaybeder ve intikam arzusu onu tüketmektedir. Gemi direğine bir altın para çakar ve onu balinayı yani ertingü Moby Dick'i ilk gören adama vereceğini söyler. İsmail çok geçmeden bunun tipik bir balina avcılığı görevi olmadığını, bir intikam görevi olduğunu anlar.
Pequod dünyanın dört bir yanına yelken açar, balina avlar, ancak Ahab yalnızca Moby Dick'i bulmakla ilgilenir. Pasifik'te tayfuna yakalanmak dahil gemi çeşitli maceralar yaşar. Mürettebat üyelerinden biri balinanın Ahab'ı öldüreceği öndeyisinde bulunur, bu öndeyi tek bacaklı kaptanı caydırmaz ve intikam arayışını sürdürür.
Moby Dick'i ararken onun öykülerini duyar ve henüz yakın zamanda bir gemiyi batırdığını öğrenirler. Kaptan sonunda balinayı görür ve Ahab, adamları ve Moby Dick arasında üç günlük amansız bir karşılaşma başlar. Küçük teknelere inen kaptan ve mürettebatı birinci gün balinaya zıpkınla saldırır, ancak Moby Dick gemiyi hedef alır ve parçalar, Ahab'ı neredeyse öldürür. O gün birkaç denizci kaybolur.
Ertesi gün Ahab ve ekibi yeniden balinayı öldürmeye çalışır ancak balina yine teknelerini batırır. Üçüncü gün kaptan bir kez daha Moby Dick ile karşılaşır. Bu karşılaşma sırasında hem balina hem de Ahab ölür. Mücadeleden sonra Pequod ağır hasar alır ve batar. Tahta bir tabutun içinde yüzen İsmail sağ kalan ve kurtarılan tek kişi olur.
Moby Dick gerçek mi?
Batan Essex balina gemisi
Pek çok tarihçi, Pequod gemisi ve Moby Dick öyküsünde ana modelin trajik Essex gemisi olduğuna inanır. Essex, Massachusetts'e ait başarılı bir Amerikan balina gemisiydi. 1820'de gemi Güney Pasifik'te balina avlarken dümende Kaptan George Pollard vardı.
Av sırasında gemiye dev bir ispermeçet balinası saldırdı. Essex, o denli ağır hasar aldı ki yelkenini yeniden açamadı. Gemideki 20 kişinin çok az yiyeceği ve suyu vardı. Karaya varmak umuduyla küçük kayıklara binerek batan gemiyi terk ettiler ancak Güney Amerika kıyılarına binlerce kilometre uzaktalardı.
Mürettebat yiyecek bulamayınca açlıktan ölmeye başladı ve çaresizlik içinde teknede ölenlerin cesetlerini yediler. Yiyecek ceset kalmayınca mürettebat kimin öldürüleceği ve yeneceği konusunda kura çekti. Kayıtlar farklıdır ancak toplam yedi veya sekiz kişi mürettebat arkadaşları tarafından yenildi.
Sonunda yakından geçen bir İngiliz gemisi tarafından kurtarıldılar. 20 kişilik mürettebattan yalnız sekizi yaşamıştı. Kurtulanlardan bazıları Essex'in batışını ve yaşananları anlattı. En ünlü anlatılardan birini gemide ikinci kaptan olan Owen Chase yazmıştır. Moby Dick yazarı Herman Melville kaptanın bu yapıtını okumuş ve hatta oğlu ile tanışmıştır.
Essex ile Moby Dick'teki Pequod'un arasında çarpıcı benzerlikler var. Her ikisinde de balina avcıları, can kaybına yol açan devasa bir ispermeçet balinasının saldırısına uğrar. Ancak farklılıklar yok değil. En önemlisi 1851'deki Moby Dick'te yamyamlığın olmaması. 2015 yılında yayımlanan Denizin Ortasında adlı film Essex olayını konu aldı.
Mocha Dick beyaz balinası
Moby Dick'te devasa bir beyaz balina Pequod'a saldırır ve onu batırır, İsmail hariç tüm mürettebat ölür. 19. yüzyılda balina avcılarına saldırmış sperm balinalarına dair birkaç kayıt var. Çarpışmaların birçoğu geminin derin hasar görmesi veya batmasıyla sonuçlandı. Bunların iyi bilinen bir örneği Essex'ken, bir diğeri Mocha Dick'tir. Mocha Dick, üzeri midyeyle kaplı 30 metreden uzun bir albino ispermeçet balinasıydı. Kitaptaki Moby Dick için sıkça "beyaz balina" tanımı kullanılır. Mocha Dick Pasifik Okyanusu'nun sularında, Şili kıyılarında yaşadı ve sık sık Mocha Adası yakınlarında görüldü. Bu yüzden ona "Mocha Dick" denildi.
Mocha Dick balina avcılarıyla en az 100 kez karşılaştı ve hepsinden sağ kurtulduğu düşünülür. Balinalar zeki ve duygusal hayvanlardı ve Mocha Dick kendisini tehdit altında hissetmediğinde bazen bir gemiye usulca yanaşırdı. Ancak zıpkın saldırısına uğradığında tekneye vurur ya da sudan sıçrayarak gemiye inerdi. Mocha Dick söylencesi Massachusetts'teki denizciler arasında giderek yayıldı ve 1838'de zavallı hayvanın yirmi zıpkın darbesiyle öldürüldüğü iddia edildi.
Ancak daha sonra Kuzey Kutbu'nda görüldüğü bildirilmiştir. Devasa beyaz ispermeçet balinalarına dair 19. yüzyıla ait birçok rapor var ve Mocha Dick tek değil. Mocha Dick ile Moby Dick arasında renk, boyut ve saldırganlık gibi benzerlikler vardır. Yazar Herman Melville bu öykünün farkındaydı ve en unutulmaz romanı Moby Dick'i yazarken ondan esinlendi.
Shakespeare, Homeros ve İncil
Melville hem yaratıcı bir yazar hem de doymak bilmez bir okuyucuydu. Hayal gücünde ve edebi yönlerinde Shakespeare, Homeros ve İncil'den yansımalar olduğu düşünülür. Birçokları Moby Dick'in ana teması için Tanrı'yı aramak dedi: Ahab karakteri İbranileri Tanrı'dan uzaklaştıran İsrail kralıydı ve Ahab'ın balina takıntısı bir tapınma biçimi veya günahtı. Bunda yazar Melville'in ailesinin katı Kalvinci olduğu gerçeği etkili olabilir.
Yapıttaki bir başka etki de Shakespeare'di. Birçok kişi Ahab'ın Kral Lear ve Macbeth gibi büyük trajik kahramanlara dayandığına inanıyor. Kaptana dair bir başka olası model Milton'ın epik şiiri Kayıp Cennet'teki Şeytan karakteridir. Melville ayrıca kurgusal olmayan yapıtlardan etkilendi: Bunlar arasında ünlü Two Years Before the Mast var. Homeros tarafında ise özellikle hayal gücü, dili ve destansı anlatımı yakındır.
Kaynakça ve ek bilgiler:
- https://www.goodreads.com/book/show/24692.Melville
- https://www.amazon.com.tr/Moby-Dick-Penguin-English-Library-Melville/dp/0141198958
- http://services.cambridge.org/us/academic/subjects/literature/american-literature/new-essays-moby-dick?format=PB&isbn=9780521317887
