Karalar Dünya'da her zaman mevcut değildi ve aslında şart da değildir. Çünkü tüm Dünya'yı düzleştirirseniz okyanuslar tüm yüzeyi 2 kilometre derinlikte suyla kaplamaya yeterlidir. Öyleyse karalar ve kıtalar neden var? Dağ, vadi ve ova nasıl bu denli çeşitlendi? Dünya'daki ilk toprak ne zaman oluştu? Tüm bu soruların yanıtı 4 milyar yıl önce gerçekleşen yer altı olaylarında gizli.
Dünya'nın Katmanları
Milyarlarca yıl önce Güneş'in doğumundan kalan toz ve parçacık bulutu diğer gezegenleri ve Dünya'yı meydana getirdi. Her türden elementin bulunduğu buluttaki demir ve nikel gibi ağır elementler merkeze batarak Dünya'nın çekirdeğini oluşturdular. Hafif elementlerse dışarıda kaldı ve Dünya bugünkü katmanlarına ayrıldı: İç ve dış çekirdek, akışkan manto ve en dıştaki katı kabuk. Dünya'da kabuk kıtasal ve okyanusal olarak iki türdedir.
Okyanus kabuğu çoğunlukla bazalt denilen bir kayadan oluşup ağır bileşikler içerir. Karayı oluşturan kıtasal kabuksa çoğunlukla granitten ibarettir ve daha hafif yapılıdır. Dünya'nın ilk baştaki kabuğunun yapısı bilinmese de modellere göre tümüyle okyanus kabuğuna benzer bir kabuğa sahipti. İlk kıtasal kabuğun tam olarak ne zaman oluştuğu kesin değil ve bulgulara göre ya en başından ya da 3,6 milyar yıl önce oluşmaya başladı.
Dünya'daki İlk Karanın Oluşması
Dünya'da su başta gaz halindeydi ve gezegenin 100 derece santigrata soğumasıyla gaz sıvılaşarak yağmur halini aldı. Bu soğumanın yaklaşık 3,8 milyar yıl önce olduğu düşünülüyor. Kanıtlar, o zamana tarihlenen yastık lavlardan gelir. Yastık lav yalnız lavın suya aktığı yerde oluşur. Eğer kıtasal kabuk o zamana dek oluşmamışsa Dünya başta hiçbir karanın olmadığı okyanustan ibaret bir su dünyasıydı. Yani Dünya başta yalnızca suyla kaplıydı. Öyleyse hepimiz balık mıydık?
Peki kıtasal kabuk neden ve nasıl oluşmaya başladı? Bugün Dünya'nın kabuğu yaklaşık 15 büyük levhadan oluşuyor ve bu levhaların tektonik hareketi bugünkü karaları ve kıtaları oluşturmuştur. Peki levhalar nereden geldiler?
Teoriye göre bir noktada Dünya'nın sıcak mantosundan yükselen magmalar (yeraltı lavları) bu dev levhalara dönüşmeye başlamıştır. Levhaların birbiri üstüne binmesiyle bazıları "yitim" denilen yolla mantoya battılar. Mantodaki ısı kayayı ısıttı ve kaya homojen yapılı olmadığından farklı yerlerinden eridi. Kayadaki farklı kimyasalların farklı oranda sıvılaşmasıyla kaya parçalara ayrıldı ve ortaya farklı yoğunlukta kaya kütleleri çıktı.
Bu sürecin tekrar etmesiyle yeni bir okyanus kabuğu ve ilk kıtasal kabuk materyali oluştu. Okyanustaki volkanik patlamalar bu materyali yukarı püskürttü ve ucu su yüzeyine çıkan volkanik adalar yükseldi. Böylece 3,6 milyar yıl önce Dünya'daki ilk kara oluşmuş oldu. Volkanik patlama sürdükçe ve materyali yukarı taşıyıp adaları genişlettikçe ilk büyük kıtaya dönüştüler.
İlk Kıta Oluşuyor
Bilim adamları Dünya'nın bu ilk büyük kıtasına Vaalbara adını veriyor. Vaalbara 3,1 milyar yıl önce oluşumunu tamamladı. Tek parçaydı, bu yüzden ona süper kıta deniyor. Teoriye göre Güney Afrika ve Avustralya, Vaalbara'dan kalan kayalardan oluşmuştur. Dünya'daki ilk kara veya kıta işte böylece ortaya çıkmış oldu.
Bununla birlikte Madagaskar, Avustralya ve Hindistan'ı kapsayan ve 3,1 milyar yıl önce oluşan Ur süper kıtasının ilk kara olduğuna inananlar da var. İlk kıtadan yarım milyar yıl sonra Arktik, bir yarım milyar yıl sonra Baltika ve Atlantika kıtaları oluştu. Bugün bile yitim zonu denilen noktalarda yeni kıtasal kabuklar oluşmaya ve yok olmaya devam ediyor.
Levha çarpışmaları Dünya'nın yüzeyini girintili çıkıntılı hale getirdi ve dağları da oluşturdu. Karaların biçimlenmesinde rüzgar ve yağmurun aşındırıcı özelliği de rol oynar. Yani toprak hiçbir zaman durağan değildir ve sürekli biçimlenir, değişir ve hatta yok olur.
Dünya'nın Karaları Yok Olabilir mi?
Karaları oluşturan tüm bu güçler aynı zamanda onları yok edebilir mi? Kıtasal kabuk aslında oldukça kararlıdır. Kaybolan çoğunlukla okyanus materyalidir ve levha çarpışmaları onları yeniden üste çıkarır. Dünya bugün kaybolan kabukla çıkartılan kabuk arasında denge noktasında. Yine de bazı modellerde kıtasal kabuk miktarının aslında azalmış olduğu görülür. Örneğin, Hindistan Asya'ya çarptığında kıtasal kabuğun yarısı mantoya batmıştır. Yani kıtasal kabuğun geniş çaplı yok olması mümkün.
Ancak Dünya hiçbir zaman karalarını tamamen kaybetmeyecek. Çünkü kabuk oluşumu ile kabuk yok oluşu arasında dengeye ulaştı. Dahası, yiten karaları yeniden denizin üstüne çıkartan bir levha tektoniği söz konusu. Bu levha tektoniğinin durması gerçek anlamda olası görünmüyor. Çünkü levhalar Dünya'nın çekirdeğinden doğan ısıdan güç alıyor ve çekirdeğin soğuması pek gerçekçi değil.
Dünya aktif tektonik levhası olan tek gezegen ancak Dünya gibi volkanların karalar oluşturduğu başka gezegenler de var. Mars şimdi kurak olsa da önceleri büyük okyanusla kaplıydı. Tıpkı Dünya'nın milyarlarca yıl önce olduğu gibi. Yine de sular Olympus Mons gibi noktalara hiç ulaşmamıştır. Burası Güneş sistemindeki en yüksek volkan ve en yüksek dağ. Sonuç olarak Dünya'nın tüm kıta ve karalarının yok olması olasılığı oldukça düşük görünüyor.
Dünya'da Karaların Oluşumu ile İlgili Sık Sorulanlar
Levha tektoniği Dünya'daki kara kütlelerinin oluşumunu nasıl açıklar?
Levha tektoniği, Dünya'nın kabuğunun nasıl hareket eden ve birbirleriyle etkileşime giren levhalara bölündüğünü açıklayan bilimsel teoridir. Levhalar çarpıştığında, biri diğerinin altına girerek dağların ve volkanik yayların oluşmasına yol açabilir. Levhalar birbirinden ayrıldığında, magma yüzeye yükselir ve yeni okyanus kabuğu oluşturur. Zaman içinde bu süreç yeni kıtaların oluşmasına ve mevcut kıtaların parçalanmasına yol açabilir.
Ayrışma ve erozyon Dünya'daki karaların oluşumunda nasıl bir rol oynar?
Ayrışma ve erozyon, kayaları parçalayan ve Dünya yüzeyini yeniden şekillendiren süreçlerdir. Ayrışma, fiziksel veya kimyasal güçler kayayı daha küçük parçalara ayırdığında meydana gelir. Erozyon ise bu küçük parçaların su, rüzgar veya buz tarafından taşınarak başka bir yerde biriktirilmesiyle meydana gelir. Zaman içinde ayrışma ve erozyon vadiler, kanyonlar ve deltalar gibi yeni yeryüzü şekilleri oluşturabilir.
Buzullar Dünya'nın yüzeyini nasıl şekillendirir?
Buzullar, Dünya yüzeyi üzerinde yavaşça hareket eden ve beraberinde kaya ve tortu taşıyan büyük buz kütleleridir. Buzullar hareket ettikçe vadiler açabilir ve U şekilli vadiler, morenler ve sirkler gibi belirgin yeryüzü şekilleri oluşturabilirler. Buzullar eridiğinde, yeni yerlerde tortu biriktirerek yeni kara kütleleri de oluşturabilirler.
Volkanizmanın Dünya'da kara oluşumundaki rolü nedir?
Volkanizma, Dünya'nın mantosundan gelen magmanın yüzeye yükselip lav ve kül olarak püskürmesi sürecidir. Volkanlar patladığında, yerkabuğuna yeni malzemeler ekleyebilir ve adalar ve volkanik koniler gibi yeni yeryüzü şekilleri oluşturabilirler. Volkanik faaliyetler dağların oluşumunda ve yerkabuğundaki malzemelerin geri dönüşümünde de rol oynayabilir.
İnsan faaliyetleri Dünya'da kara oluşumunu nasıl etkilemiştir?
Ormansızlaşma, madencilik ve inşaat gibi insan faaliyetlerinin Dünya'daki kara parçalarının oluşumu üzerinde önemli etkileri olabilir. Ormansızlaşma erozyona ve su döngüsünde değişikliklere yol açabilirken, madencilik toprak kaymalarına ve diğer jeolojik istikrarsızlık biçimlerine neden olabilir. İnşaat faaliyetleri de peyzajı değiştirebilir, suyun doğal akışını ve toprağın bileşimini değiştirebilir. Bazı durumlarda, insan faaliyetleri yapay adalar gibi tamamen yeni kara kütlelerinin oluşmasına bile yol açabilir.
Referanslar:
