Doların tarihi, farklı kıtalardaki birçok ülkeyi içine alan bir öykü. Dolar sözcüğü Amerikan para biriminden çok daha eskiye dayanıyor. Dolar, "taler"ın (thaler) İngilizceleştirilmiş biçimidir (thaler "dolar" gibi telaffuz edilir). İlk kez 1519'da Bohemya Krallığı'ndaki Joachimsthal'da (Joachimsthal kasabası bugün Çekya'da) çıkarılan gümüşten yapılma madeni paraların adıydı. Taler, madeni paranın Joachimsthaler olarak bilinen adının kısaltılmış halidir. Daha sonra yalnızca Orta Avrupa'da değil aynı zamanda İspanyol pezosu ve Portekiz madeni parasında "dolar" adı kullanıldı (diğer adı Sekizli). Bu büyük gümüş sikkelerin ikisi de ağırlık ve incelik bakımından birbirinin aynıydı.
Resmi İngiliz madeni parasında yaşanan kıtlıkla birlikte bu madeni paralar, özellikle İspanyol pezosu veya doları, Britanya'nın Kuzey Amerika kolonilerinde dolaşıma girmeye başladı. Amerika Birleşik Devletleri bağımsızlığını kazandığında yeni ulusal para birimi olarak sterlin yerine "dolar" kullanıldı.
Taler'a ne oldu?
En ünlü taler sikkeleri Avusturya arşidüşesi ve Macaristan ve Bohemya kraliçesi Maria Theresa (1740-80) döneminde basılan sikkelerdi. Maria Theresa talerları, 1960'larda Aden'de ve Ortadoğu bölgelerinde yaygın olarak kullanılıyordu.
Taler, 19. yüzyılın ikinci yarısına dek Prusya ve diğer Alman eyaletlerinin para birimiydi. 1871'de Almanya'nın birleşmesi ve mark'ın ortak para birimi kabul edilmesiyle eski birimlerine son verildi.
İskandinavya Daler'i
1873'te İskandinav Para Birliği'nin kurulmasından ve krone veya krona'nın kabul edilmesinden önce (ilki Danca ve Norveççe ve ikincisi İsveççe "Taç") İskandinav ülkelerinin kendi "daler" para birimleri vardı. "Dolar" gibi "daler" adı da "taler"dan geliyor. ("Daler" terimi ayrıca Düşük Almanca ve Hollandacada kullanıldı). İsveç'te 1534'te, Danimarka'da 1544'te daler basıldı. Norveç'in İsveç egemenliğine geçtiği Napolyon Savaşları'na dek Danimarka ve Norveç birleşik krallıktı ve iki ülke ortak para birimine sahipti.
Hollanda Daalder'i
Daler veya daalder adı, Hollandalılar tarafından Alman devletlerinden gelen gümüş sikkeler ve İspanyol egemenliğine karşı Hollanda İsyanı (1566-1648) sırasında basılan gümüş sikkeler için kullanıldı. 1588'de Hollanda Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla ülke yaklaşık bir yüzyıl altın çağını yaşadı ve dünyanın en önde gelen denizcilik ve ekonomik gücü oldu. Hollanda Doğu Hindistan Şirketi baharat ticaretini kontrol etti ve Hollandalılar ayrıca Japonya ile ticaret tekeli kurdu. Kuzey Amerika'daki Hollanda kolonizasyonu 17. yüzyılda başladı. En önemli yerleşim yeri olan New Amsterdam, İngilizlerin eline geçip 1665'te New York olarak adlandırıldı.
İç kullanım için basılan Hollanda madeni parasının yanında dış kullanım için basılan ve tam anlamı "aslan daalder" olan leeuwendaalder gibi yüksek değerli paralar da oldu. Hollanda bununla uluslararası ticaretini finanse etti ve dünyanın farklı yerlerinde geniş çapta dolaşıma soktu. Uluslararası öneminden dolayı Floransa florini ve Venedik dukası için Orta Çağ doları ve Hollanda daalderi için 17. yüzyıl doları denir. Hollanda madeni parası Kuzey Amerika'daki eski Hollanda ve diğer İngiliz kolonilerinde kullanılmaya devam etti ancak sonunda yerini İspanyol kolonilerinde basılan madeni paraya ve de Portekiz madeni parasına bıraktı.
Shakespeare'de dolar
Birleşik Devletler'in kurulmasından çok önce Britanya'daki iki Shakespeare oyununda "dolar" sözcüğünün geçmesi dikkat çeker. Bu zamanda Kuzey Amerika'nın İngiliz kolonizasyonu henüz yeni başlıyordu. Shakespeare, Macbeth ve Tempest oyununda sırasıyla "… genel kullanımımız için on bin dolar" ve "… bir dolar" sözlerini geçirir.
Shakespeare'in Macbeth'te "dolar" sözcüğünü kullanması anakroniktir (çağı geçmiş) çünkü Macbeth ilk talerın basılmasından 500 yıl önce 11. yüzyılın ortasında ölmüştü. İkisi de yaklaşık 1611'de oynanan Macbeth ve Tempest'te doların kullanılması Dolar teriminin 1620'de Pilgrimler Amerika'ya yelken açmadan önce İngilizce'de kullanıldığını gösteriyor.
İspanyol doları
Doların ABD'nin resmi para birimi olmasının nedenleri Meksika, Peru ve Bolivya'daki olaylarla bağlantılıdır. Küçük İspanyol çeteler Aztek ve İnka imparatorluklarını devirmiş, tapınaklarını yağmalamış ve onları yerle bir etmiş ya da katedrallere çevirmişti (Machu Picchu 20. yüzyıla dek keşfedilmemiş olmasıyla olağanüstü bir istisna).
Yağmadıkları hazinelere ek olarak bu İspanyollar Meksika ve Peru'daki madenlerden büyük miktarda gümüş ürettiler. En önemlisi de şimdi Bolivya olan Potosi'de keşfettikleri muazzam rezervlerdi. Atlantik'ten geçen gümüş yüklü gemiler İspanya'ya, Pasifik'ten geçenler gümüşleri Çin mallarıyla takaslamak için Çin'e gitti. Dünyadaki gümüş kaynaklarının çoğunu İspanyollar kontrol ettiği için özellikle İngiltere'nin Amerikan kolonileri gibi gümüşün kıt olduğu yerlerde İspanyol madeni parası yaygın kabul gördü.
Amerika Birleşik Devletleri doları
Amerika'da sömürge zamanlarında İngiliz sikkeleri yetersizdi ve sömürgeciler elde edebildikleri her türlü yabancı madeni parayı kullanıyordu. Bazı kolonilerde kağıt para basıldı ve hatta İngiliz hükümetiyle bu konuda çıkan anlaşmazlık Amerikan Devrimi'nin nedenlerinden biridir. İsyancılar bağımsızlık savaşını Continental denilen kağıt paraları basarak finanse etmiştir. Savaşın sonuna doğru hiperenflasyona uğrayınca kağıt kadar değersiz hale geldi ancak banknotlar görevini yerine getirmişti ve Fransız müttefiklerin de yardımıyla Amerikalılar savaşı kazandı.
İspanyol pesosu ya da doları Kuzey Amerika'da uzun süredir dolaşımda olduğundan savaştan önce bazı kolonilerde basılan kağıt paraların bir kısmı bu İspanyol doları cinsindendi. Diğerleri ise İngiliz parasıydı. Bu yüzden savaş sırasında bazı Continental'ler İngiliz ve diğerleri dolar cinsindendi. 1792'de yeni bağımsızlığına kavuşan Birleşik Devletler, İngiliz sterlini yerine Amerikan para birimi olarak 100 sente bölünmüş doları seçti.
ABD madeni parasının dolaşıma girmesiyle yabancı madeni paraların 3 yıl içinde yasal ödeme özelliği kalkacaktı. Philadelphia'da yeni bir darphane kuruldu ve 1794'te faaliyete başladı. Ancak hem altın hem de gümüş kıtlığı nedeniyle 1797'de hükümet İspanyol dolarının yasal statüsünü süresiz genişletti. 1848'de Kaliforniya'da Altına Hücum'un başlamasıyla darphanenin altın madeni para üretimi tavan yaptı ve 1857'de Amerika Birleşik Devletleri sonunda tüm yabancı madeni paraların yasal statüsünü kaldırabildi. Tabii o zamana dek bankacılığın gelişmesiyle madeni paraların kullanımı artık küçülmüştü.
Britanya doları
1797'deki gümüş sikke kıtlığı ile İngiltere Bankası yabancı sikkeler çıkarmaya başladı. Kral IV. Charles tarafından basılan yarım milyon pound değerindeki İspanyol dolarına ironik biçimde III. George'un yüzü yerleştirildi. 4 şilin 9 peni değerindeki madeni paralar alay konusu oldu ve "İki Kralın başı ve bir taç etmez" denildi (Taç anlamındaki "crown" için diğer anlam 5 şilindir ve bazen yarım dolar denilirdi). Sonuç olarak basım başarısız oldu.
Birkaç yıl sonra İngiltere Bankası daha başarılı bir dolar basımı yaptı. 1804'te buhar motorunun öncüsü James Watt'ın iş ortağı olan Matthew Boulton İspanyol madeni paralarındaki mevcut tasarımı tamamen silmek ve onları İngiltere Bankası Beş Şilin Doları olarak basması için görevlendirildi.
Referanslar:
