Fırtınalı hava akımlarının içinde oluşan katı buz yeryüzüne düşmeye başladığında dolu yağışı gerçekleşiyor. Dolu en sık yaşanan en yıkıcı hava olaylarından biri ve diğer buzlu yağış biçimlerinden çok daha farklı biçimde oluşuyor. Peki dolu nasıl oluşuyor ve nasıl yağıyor? Ayrıca ne kadar hızlı düşüyor ve en çok ne kadar büyük olabiliyor?
Dolu Oluşumu
Dolu en çok kümülonimbüs bulutunda oluşuyor. Fırtınadaki yukarı yönlü hava akımı yağmur damlalarını atmosferin soğuk bölgelerine taşıyıp soğuttuğunda dolu oluşur. Fırtına bulutlarının orta ve üst bölümündeki sıcaklık yaz aylarında bile çok düşük olabilir. Damlacıklar yukarıya taşındıkça bu çok soğuk ortamın içinde "aşırı soğutulmuş" hale gelirler. Yani 0°C'den soğuk olmalarına rağmen sıvı haldedirler. Havadaki toz veya kir zerresi veya tuz kristali gibi küçük parçacıklara temas ettiklerinde "dolu embriyosu" denilen küçük buz topları halinde donarlar.
Gerçek bir dolu tanesine dönüşmeleri yukarı yönlü hava sıcaklığının –10 ila –25°C olduğu "dolu büyüme bölgesinde" gerçekleşiyor. Burada dolu embriyoları aşırı soğutulmuş su damlacıkları ile çarpışır ve çarpma anında donmalarına neden olur. Dolu taneleri bu damlacıklarla çarpıştıkça büyüyüp ağırlaşır ve onları yukarıda tutan hava hareketine karşı koyarak batmaya ve dolu yağmuru olarak düşmeye başlarlar.
Fırtınadaki değişen sıcaklık ve sıvı su içeriği dolu tanelerini yarı berrak ve puslu yapabiliyor. Dolu ile çarpışan su anında donarsa (hava kabarcıkları içeride kaldığından) oluşan dolu saydam değil beyaz olur. Ancak su yavaşça donarsa hava kabarcıkları kaçma şansı bulur ve dolu buzu oldukça berrak görünür. Ayrıca fırtına yağmur damlalarını fazla yukarı taşırsa dolu tanesi oluşmaz. Dolu tanesinin oluşması için sıvı su gerekli ve fırtına bulutunun en üstünde hava –40°C'ye ulaştığından sıvı su bulunmuyor.
Dolu Tanesindeki Halkalar
Dolu tanesindeki halkalar tanenin kaç kez bulutlara yükseltilip sıvı su ile birleştiğini gösteriyor. Her halka yukarıya yapılmış yeni bir yolculuk demek. Düşmekte olan dolu tanesi yeniden yukarı yönlü rüzgarla bulutlara yükseldiğinde yeniden suyla birleşiyor ve yeni bir halka çizgisi oluşuyor.
Bulutta çok yüksek sayıda "aşırı soğutulmuş" su damlacığı olduğunda, tane önce sıcak katmana girip ardından daha soğuk katmana dönerse damlacığın donmaya zamanı olmayabiliyor. Bu durumda tane soğuk tabakaya yeniden girdiğinde sıvı su berrak buz halinde taneyi kaplıyor. Sonuç olarak farklı renkte dolu tanesi oluşur.
Dolu Nasıl Yağıyor?
Taneler yeterince büyük hale geldiğinde ya da fırtınanın yükseltici akımı zayıfladığında yerçekimi taneleri yeryüzüne indirir ve dolu yağışı başlamış olur. Küçük dolu taneleri yatay rüzgarla uzaklara itilebildiğinden genelde yeryüzüne yalnızca büyük dolular düşüyor. Eğer yüzeye yakın yerdeki rüzgar güçlüyse dolu yere açıyla veya neredeyse yanal biçimde düşebilir. Bir dolunun insanı yaralaması veya öldürmesi için aşırı büyük olması gerektiğinden tarihte dolu kaynaklı ölümler oldukça nadir.
Dolu Ne Zaman Yağar?
Dolu yılın herhangi bir zamanında yağabilir ancak büyük dolular en çok ilkbahar ve yaz başında görülüyor. Bu mevsimlerde yüzeydeki sıcaklık yukarı yönlü kuvvetli fırtına oluşumunu sağlayacak kadar yüksekken, üst atmosferin soğukluğu dolu büyümesini destekleyecek kadar düşük olur. Kışın fırtınaların yukarı yönlü hava akımı daha zayıftır, bu nedenle oluşan dolular boyut olarak daha küçüktür.
Dolu Yağışının Düşme Hızı
Dolunun düşme hızı dolu tanesinin boyutuna, dolu tanesi ile hava arasındaki sürtünmeye ve rüzgara bağlı. Önceleri dolu tanesinin katı buz küresi halinde düştüğü varsayılıyor ve çok küçük dolu taşlarının bile çok yüksek hızda düştüğü hesaplanıyordu. Ancak rüzgar tüneli kullanılarak yapılan testler dolunun düşme hızının aslında katı buz küresinden yavaş olduğunu gösterdi. 2,5 cm'den küçük olanlar 15-40 km hızla yağarken 4,5 cm'e dek olanlar 65 km ve süper hücre fırtınasıyla oluşan 10 cm'lik dolu taneleri 115 km hızla düşebiliyor. 10 cm'i aşan en büyük dolu taneleri 160 km gibi aşırı hızlarda düşer.
Güçlü fırtınaları ile bilinen Kuzey Amerika'da her yıl yedi ila dokuz dolu yağışı alan bölgeler var. Dünyanın diğer en şiddetli dolu yağışları ise Çin, Rusya, Hindistan ve kuzey İtalya'da gerçekleşiyor.
Dolu Ne Kadar Büyük Olabilir?
Dolu tanelerinin boyutu yukarı yönlü rüzgarın gücüne ve boyutuna bağlı. Çoğu dolu tanesinin çapı 2,5 cm'den küçüktür. Ancak çok şiddetli gök gürültülü fırtınalarda yukarı yönlü akımın içindeki hava hareketi o denli güçlüdür ki büyük dolu taneleri bile havada asılı kalır veya çok yavaş düşer. Bu üst düzey fırtınalarda dolu tanelerinin aşırı soğutulmuş su damlacıklarıyla birleşmek ve golf topu kadar büyük hale gelmesi için daha fazla zamanı oluyor.
Dünyanın bilinen en büyük dolusu uzun bir süre ABD'de 2010'da 20 cm çapa ve 47 cm çevre ölçüsüne sahip 890 gramlık bir doluydu. 2018'de Arjantin'in Villa Carlos Paz kentinde 23,7 cm'lik bir dolu tanesi tespit edildi. Dünyanın bilinen en ağır ve ölümcül dolusu ise 1986'da Bangladeş'e düştü ve 1 kg ağırlıktaydı. Yalnızca en büyük dolu taşları açıkta olan insanlar için ciddi risk oluşturuyor.
Dolu Hakkında Sık Sorulanlar
Dolu tanelerinin oluşumuna hangi faktörler katkıda bulunur ve dolu tanelerinin boyutunu ve şeklini nasıl etkiler?
Dolu tanelerinin oluşumu, bir fırtınadaki hava akımlarının gücü, atmosferin sıcaklığı ve nem içeriği ve belirli buz kristallerinin varlığı gibi çeşitli faktörlerden etkilenir. Bu faktörler dolu tanelerinin boyutunu ve şeklini etkileyebilir; daha büyük dolu taneleri genellikle güçlü hava akımları ve yüksek nem içeriğine sahip fırtınalarda oluşur.
Dolu fırtınalarıyla ilişkili tehlikeler nelerdir ve farklı yapı ve malzeme türlerini nasıl etkilerler?
Dolu fırtınaları insanlar, hayvanlar ve mülkler için önemli bir tehlike oluşturabilir. Büyük dolu taneleri bir insana veya hayvana çarptığında yaralanmaya hatta ölüme neden olabilir ve ayrıca binalara, araçlara ve diğer yapılara zarar verebilir. Dolu tanelerinin etkisi metal çatılarda, kiremitlerde ve diğer çatı kaplama malzemelerinde eziklere, çatlaklara veya deliklere neden olabilir ve ayrıca pencerelere, dış cephe kaplamalarına ve diğer dış yüzeylere zarar verebilir.
Bilim insanları dolu yağışını nasıl inceliyor?
Bilim insanları radar, uydu görüntüleri ve yer tabanlı gözlemler de dahil olmak üzere çeşitli teknikler kullanarak dolu yağışını incelemektedir. Bu araştırma, dolu tanelerinin nasıl oluştuğu ve atmosferle nasıl etkileşime girdiği konusundaki anlayışımızı geliştirmemize yardımcı olmuştur. Örneğin, çalışmalar dolu tanelerinin bazen tekrar tekrar hava akımlarına düşerek ve buz katmanları biriktirerek büyük boyutlara ulaşabildiğini göstermiştir.
Dolu sırasında insanların kendilerini ve mülklerini korumak için kullanabilecekleri yöntemler nelerdir?
Dolu fırtınası sırasında insanların kendilerini ve mallarını korumak için kullanabilecekleri çeşitli stratejiler vardır; kapalı bir yere veya sağlam bir yapıya sığınmak, araçları ve diğer dış mekan ekipmanlarını kalın bir battaniye veya muşamba ile örtmek ve dolu taneleri tarafından kırılabilecek pencerelerden veya diğer cam yüzeylerden uzak durmak gibi. Hava koşulları hakkında bilgi sahibi olmak ve yerel yetkililer tarafından yayınlanan uyarıları veya tavsiyeleri dikkate almak da önemlidir.
İklim değişikliği gelecekte dolu fırtınalarının sıklığını ve şiddetini nasıl etkileyebilir?
İklim değişikliğinin Dünya'nın iklimi üzerinde, dolu fırtınalarının sıklığını ve şiddetini etkileyebilecek sıcaklık ve yağış modellerindeki değişiklikler de dahil olmak üzere çeşitli etkileri olması beklenmektedir. Bazı çalışmalar, küresel ısınmanın belirli bölgelerde dolu fırtınalarının sıklığında ve şiddetinde artışa yol açabileceğini öne sürerken, diğerleri atmosferik koşullardaki değişikliklerin dolu fırtınası aktivitesinde bir azalmaya yol açabileceğini öne sürmüştür. İklim değişikliğinin gelecekte dolu fırtınalarını ve diğer şiddetli hava türlerini nasıl etkileyeceğini tam olarak anlamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.
