Dünyada çok sayıda kültür uzun mesafeli iletişim için ana dillerinin ıslıklı biçimini kullanıyor. Kanarya Adaları'ndaki La Gomera ve El Hierro adalarında insanlar ıslık çalarak iletişim kurar. Bu ses aslında melodiden ibaret değildir, gerçek bir İspanyolcadır. Tıpkı Türkiye'nin Doğu Karadeniz bölgesinde binlerce insanın Türkçe ıslık dilini konuşması gibi. Dünya'da yaklaşık 80 dilde ıslık dili kullanılıyor. Peki ıslık dili nedir ve neden bu denli yaygın?
Dünyada ıslık dilleri
Kanarya Adaları'nda La Gomera dünyada ıslık dilinin en çok kullanıldığı yerlerden biri (silbo, "ıslık" demek). Dünyanın hemen yerinde koşullar uygunsa ıslık dilinin ortaya çıktığı görülür, hem de birbirinden bağımsız olarak. Dil bilimciler ıslık dillerini inceleyerek beynimizin karmaşık ses kalıplarını nasıl anlamlandırdığını öğrenmeye ve insan evriminin en önemli parçası olan dilin kökenini anlamaya çalışıyor.
Islık dili özellikle engebeli, dağlık araziye veya yoğun ormanlara sahip alanlarda ortaya çıkıyor. Dünyanın en bilinen iki ıslık dili İspanyolca ve Türkçe'yi kapsar. Tıpkı Giresun, Kuşköy'deki "kuş dili" gibi. Diğerleri arasında Yunanistan adası Eğriboz'un Antia köyünde kullanılan sfyria ıslık dili (Yunanca "ıslık" sfyrizo) ve Meksika'da San Pedro Sochiapam kasabasında Çingenelerin konuştuğu ıslık dili var. Ayrıca Himayalar'da Hmong insanları avlanma ve tarım için ıslık dilini kullanıyor; şiirler okuyor ve hatta flört ediyorlar. Bunun için şifreli sesler bile türetiyorlar.
MÖ 5. yüzyılda Yunan tarihçi Herodot mağarada yaşayan Etiyopyalılar için "konuşmaları dünyadaki hiçbir şeye benzemiyor: Yarasaların gıcırtısı gibi" demiştir. Eğriboz'da Ochi dağının eteklerinde kullanılan ıslık dilinin 2.500 yıl önce dağlarda saklanan Perslilerden veya Bizans döneminde halkın birbirini şifreli uyarma ihtiyacından geldiği düşünülür. Kanarya Adaları'ndaki silbo ıslık dili Avrupalılar bölgeye gelmeden önce Kuzey Afrikalı sakinlere aitti. O zamanlar her yangın çıktığında İspanyollar adadaki halkı ücretsiz işçi olarak götürürdü. Islık dili İspanyollardan kaçınmanın önemli bir yoluydu. Dil bugün ilkokulda öğretiliyor.
Neden ıslık kullanılıyor?
Islık dilinin bir nedeni ıslıkla konuşmanın sıradan konuşma ve bağırıştan çok daha güçlü ses üretmesidir. Sıradan ıslık konuşması ortam gürültüsüne yakın olan 1 ila 4 kHz frekans aralığındadır. Ancak tecrübeli ıslıkçılar 120 desibel ses şiddetine dek çıkabiliyor ki kornadan yüksektir. Yani ıslıklı konuşmanın gücü bağırmaktan 10 kat fazla. Karadeniz'de olduğu gibi insanlar normalde geçmeleri saatler alacak dağ vadileri arasında ıslık çalarak iletişim kuruyor. Ses bazen 10 kilometre öteden duyulabiliyor.
Islık dili konuşmanın temel unsurlarının çoğunu içerir. Biz insanlar konuşma sesini yani fonemiyi (sesbirim) ses frekansındaki ince farklara göre ediyoruz. Örneğin uzun e gibi bir sesli harf ağzın daha üstünden çıkar ve uzun o harfinden yüksek ses oluşturur. Ünsüzlerle ıslık çalmak da mümkün. Yüksek frekanslarda t, k'den daha zengindir. Bu da sese farklı bir tını verir.
Dilin hareketi de konuşmada ince farklılıklar yaratıyor. Islık çalanlar ıslıklarının perdesini ve artikülasyonunu değiştirerek tüm bu farklılıkları yansıtabilir ve her dil temelde ıslık diline çevrilebilir.
Islık dilini öğrenmek
Dünyada bir konuşma dilinin ıslık dilinin öğretildiği kurslar var. İspanyolca ıslık dili kurslarının ilk aylarında farklı perdeden yüksek sesle ıslık çalma öğretiliyor. Sonraki aylarda artık bazı sözler söylenebilir. Yaklaşık sekiz ay sonra ıslık diliyle konuşmak ve tüm mesajları anlamak mümkün hale geliyor.
Konuşma sesindeki perdenin sözcüğün anlamını değiştirmediği tonlu olmayan diller ıslık dili olmaya daha uygundur. İngilizce, Türkçe, İspanyolca ve Avrupa dillerinin çoğu tonsuzdur. Örneğin Çince'de "ma" hecesi sabit yüksek perdeyle söylenirse "anne" anlamına gelirken alçalıp yükselen perdeyle "at" anlamına geliyor.
Tonlu konuşmada perdeyi ses teli sağlarken ıslık dilinde ses teli kullanılmaz. Ancak ünlü ve ünsüz seslerin çoğunu ağzın ön kısmıyla çıkarıyoruz. Bu yüzden ıslık çalarken hem ses perdesini değiştirip hem ünlü/ünsüz sesi çıkaramazsınız. Seçim yapmanız gerek ve bu yüzden tonlu dillerde ıslık dili kullanılırken genelde perdeye önem veriliyor.
Tonsuz dillerde bile konuşmanın ıslıklı hali normal konuşma dili kadar yoğun bilgi içermez. Türkçe'nin ıslıklı hali üzerinde yapılan araştırmalar insanların %70 oranla sözcükleri çıkarabildiğini gösteriyor. Sık kullanılan ıslıklı cümleleri anlama oranı ise %80 ila 90'dır. Yani ıslık dilinde anlam parçalardan çıkarılıyor.
Islık dili ilk dil olabilir mi?
Dilbilimciler ıslık diline büyük merak duyuyor. Çünkü insanda dilin nasıl ortaya çıktığı ve ilk dillerin nasıl olduğuna dair ipuçları sunar. Dilin en büyük zorluğundan biri ses tellerini kontrol etme ihtiyacıdır. En yakın akrabalarımızdan beçinler ("ape" için kullanılabilecek Türkçe sözcük) böyle bir yeteneğe sahip değiller. Ancak hayvanat bahçesinde çalışanlar ıslık çalan orangutanlara şahit olmuştur. Bilim insanları sonraki incelemelerde beçinlerin ıslık çalabildiğini doğrulamıştır.
Islıkla iletişim kurmak dilin ortaya çıkışındaki ilk adım gibi görünür. Günümüzde hala özellikle avlanma gibi uzun mesafeli faaliyetlerde ıslığı kullanmaya devam ediyoruz. Atalarımız av sırasında bazı basit düşünceleri birbirine iletmek için ıslığı kullanmış olabilir. "Buraya gel" veya "Av yok" demek gibi.
Ancak bugünkü ıslık dilinin konuşma dilinin kökeni değil yansıması olduğu düşünülüyor. Çünkü ıslık sesli konuşmadan önce gelseydi ıslık dili ses teliyle üretilen bir sesi iletmezdi. Dolayısıyla günümüzün ıslıklı dillerinin daha sonra ortaya çıktığına inanılıyor.
Islık dili bugün dünyada yavaşça ortadan kayboluyor. Meksika'daki Tepehua dilinin ıslıklı biçimi çoktan yok oldu. Brezilya'daki Gaviao'da ormanların kesilmesi ıslık çalma ihtiyacını ortadan kaldırdı çünkü artık geçim için avlanılmıyor. Yine de özellikle birçok dağlık köylerde ıslık çalınmaya devam ediliyor.
Referanslar:
- https://www.thetimes.co.uk/article/turkish-whistling-language-recognised-by-unesco-h3ln7n7bf
- https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(15)00794-0
