Sol, sağ veya çift el: İnsanda hangi elin baskın olacağını ne belirliyor? Nüfusun %1'inden azı herhangi bir işte her iki elini de eşit düzeyde iyi kullanabiliyor. Bedenimiz dışarıdan simetrik görünse de beden hareketlerimiz hiç de öyle değildir. Çoğu insan gibiyseniz sağ elinizle yazarsınız, telefon kullanırsınız, yemek yersiniz ve dokunma becerisi gerektiren diğer işleri yaparsınız. Peki, baskın el nasıl ortaya çıkıyor?
- İlgili: Solak İnsanlar Daha mı Zeki?
Sağ ve Sol Beyin
Nüfusun yaklaşık %10'unu oluşturan küçük bir kesim solaktır. Her iki elini çeşitli görevlerde eşit kolaylıkla kullanabilenler de var. Bu insanlara çok yönlü veya iki elli deniyor ve nüfusun %1'inden azı bu özelliğe sahip. Bazı insanların neden çok yönlü oldukları genel olarak bilinmez ancak şu ana dek yapılan araştırmalar her şeyin beyinde başladığını gösteriyor. Çalışmalar "kararsız eli" yani iki el kullanımını zayıf bilişsel ve zihinsel sağlıkla ilişkilendirdiğinden, iki yönlü el becerisi aslında o kadar iyi değildir.
El tercihini ne belirliyor? Beyin, korpus kallozum adı verilen derin bir uzunlamasına sinir fissürü ile sol ve sağ yarım kürelere bölünmüştür. Muhtemelen bu yarımküreleri biliyorsunuzdur ve ayrıca sol yarımkürenin dil, öğrenme ve diğer analitik süreçlerle ilgilendiğini, sağ yarımkürenin görüntüleri ve duyguları işlediğini duymuşsunuzdur. Bu durum "daha mantıklı" olan insanların sol beyinli, "daha yaratıcı" olanların sağ beyinli olduğu gibi yanlış bir kanıya yol açtı. Aslında "sağ beyinli" veya "sol beyinli" olmak diye bir şey yoktur.
Konuşurken, matematik çözerken veya enstrüman çalarken her iki yarım küreyi de kullandığımız için aslında "tüm beyinli"yiz. Ancak bu durum beynin iki bölgesinin özelleşmediği anlamına gelmiyor.
Baskın Elde Genetiğin Etkisi
Tüm omurgalılarda, sağ yarımküre, omurilik yoluyla vücudun sol tarafını kontrol ediyor. Diğer yarımküre de diğer tarafı. Neden böyle olduğu bilinmiyor ancak bazı bilim adamları omurgalı sinir sisteminin bu temel organizasyon özelliğinin omurgalıların ortaya çıkışından önce evrimleştiğine inanıyor.
İnsanların %90'ından fazlası doğal olarak sağaktır ve bu eğilim henüz anne karnında başlıyor olabilir. Genetik, çevre ve şans gibi etkenlerin baskın eli belirlediği düşünülüyor. Düne dek tek bir genin el kullanımını belirlediği düşünülüyordu ancak yakın zamanda bilim adamları baskın ele katkıda bulunabilecek 40 kadar gen tanımladılar.
Bu genler özellikle dille ilgili bölgelerdeki beyin asimetrisiyle ilişkiye sahip. Yani insan gelişimi ve evrimi sırasında el tercihi ve dil arasında bağlantı vardı. Örneğin, genlerden biri (NME7) iç organların (kalp, karaciğer vb.) gövdemize sol-sağ düzleminde yerleşmesini sağlıyor ve embriyo döneminde beyin-vücut asimetrisini kurduğu düşünülüyor.
Bununla birlikte el tercihi yalnızca bir kalıtım konusu değil. Solak ebeveyni olan çocukların solak olma olasılığı daha yüksek olsa da, solak ebeveynlerden doğan çocukların çoğu aslında sağak olur. Tek yumurta ikizleri arasında bile birçoğunun birbirine ters el tercihleri olabiliyor.
Araştırmalara göre genetik, el kullanımına yaklaşık %25 katkıda bulunuyor. Geri kalanı ise yetiştirme ve kültürel etkiler gibi çevresel faktörlerle ilgili.
Sağ elini kullananların çoğunda dil hakimiyeti beynin sol tarafındadır. Ancak solak bireylerde durum tamamen tersi değil. Solakların yalnızca dörtte biri beynin sağ tarafında dil hakimiyetine sahip. Başka bir deyişle, el tercihi, yanal beyin işlevinin bir türüdür ve diğer işlevlerin tamamını temsil etmez.
Yazmak beyindeki dil ve konuşma merkezlerini harekete geçirdiğinden çoğu insanın sağ elini kullanması mantıklı. Ancak el kullanımındaki beceri yapılan işe göre değişebilir. Örneğin, baskın sağ elli olan kişiler hareket eden bir topu sol elleriyle tutmada daha iyi olma eğilimindedir. Bu durum beyin yarım küresinin uzamsal görevleri işleme ve hızlı tepkileri kontrol etmedeki uzmanlığını yansıtıyor.
İki elli olmak beyin asimetrisini bozuyor olabilir ve bu durum bir özellikten ziyade hata gibi görünür.
İki Eli Birden Kullanabilmek
İnsanları solak veya sağak yapan şeyin nedeni belirsizse, iki ellilik daha da belirsiz. %1 kadar bir azınlığın neden iki elli yani çok yönlü olduğu tümüyle bilinmiyor.
Çalışmalar çift el becerisini zayıf akademik performans ve zihinsel sağlıkla ilişkilendiriyor. Çok yönlü insanlar çeşitli bilişsel görevlerde, özellikle aritmetik, anımsama ve mantıksal akıl yürütmede hem sol hem de sağ elini kullananlardan daha kötü performans gösterir. Çok yönlü olmak aynı zamanda dil güçlüğü ve DEHB benzeri semptomların yanı sıra beyin hacminde yaşa bağlı daha büyük düşüşle de ilişkili. Bulgular, beynin işlediği bilgi yarım küreler arasında gidip gelirken hatalı nöronal bağlantıyla karşılaşma olasılığının arttığını gösteriyor.
Doğal olarak iki elini de yetkin kullanılabilen insanların atipik bir beyin yanallaşmasına (beyin yarım kürelerinin birbirinden ayrı özelleşmesi) sahip olduklarına yani sağ elini ve sol elini kullanan insanlardan farklı beyin devrelerine ve işlevlerine sahip olduklarına inanılıyor. İki elini de eşit kolaylıkla kullanabilen insanların özellikle spor, sanat ve müzikte önemli avantajları var.
Kendinizi çok yönlü olmak için eğitebilir misiniz? Solaklar tarih boyunca geriye itildiler, okulda cezalandırıldılar ve baskın olmayan sağ ellerini kullanmaya zorlandılar. Ancak 19. yüzyıldan itibaren solaklık normal karşılandı ve hatta iki elli olmanın yolları araştırıldı. Çok yönlü inananlara yönelik kültür toplulukları bile kuruldu.
Yine de her iki elini de yetkin kullanılabilen insanlar üzerinde yapılan çalışmalara göre çift elli olmak için eğitilmek aslında biliş ve zihinsel sağlığı olumsuz etkiliyor. Çünkü beyin yarım küreleri birbirinin yerini alamaz. Örneğin sol yarım küre genellikle dil işlemeden sorumluyken, sağ yarım küre genellikle sözel olmayan etkinlikten sorumludur. Bu asimetri beynin iki tarafının belirli konularda uzmanlaşmasını sağlayan evrimsel bir özelliktir. İşbirliğine dayalı bir beyin, iki tarafın rekabet ettiği bir beyinden daha iyi görünüyor.
Baskın el kavramı yalnızca kalıtımla açıklanamayan karmaşık bir özellik. İster solak ister sağak olun, bu sizi bir diğerinden daha akıllı veya iyi yapmıyor. Beyindeki baskınlığın bir nedeni var.
