Seth adı güç anlamına gelir ancak antik Mısır'da bu tanrı aynı zamanda kaos, yıkım, karışıklık, kötülük, öfke ve fırtınalar anlamına geldi. Seth, Osiris'in katili olduğu için hem insanlar hem de tanrılar tarafından korkuldu ancak karmaşık bir karakterdi ve sonraki Mısır tarihinde Ra'nın kullandığı güneş gemisinin kurtarıcısı olarak saygı gördü. Peki kaotik Mısır tanrısı Seth'in arkasındaki öykü nedir?
Seth kimdi?
Seth en eski Mısır tanrılarından biriydi ve uzun süreler boyunca kaos ve şiddetle ilişkilendirilmesine rağmen diğer zamanlarda Ra gibi düzeni koruyan tanrıların müttefiki görüldü. Seth'in karmaşık karakteri, özellikle dini metinlerdeki tasvirine yansıtılır ve bu tasvirlerdeki tanrı tanımlarında büyük dalgalanmalar görülür.
Adı ilk olarak Mısır yazılı söyleminin ilk büyük külliyatı olan Piramit Metinlerinde geçer. Peribsen ve Khasekhemvy gibi Eski Krallık kralları güçlerinin sembolü olarak Seth'in adını aldı. Seth daha sonra Birinci Ara Dönem'den Tabut Metinleri'nde ve Yeni Krallık Ölüler Kitabı'nda hem nötr hem de olumsuz ışıkta gösterildi. Ancak Yeni Krallık'tan sonra Seth'in önemi azalmaya başladı.
Geç ve Greko-Romen dönemlerinde Seth açıkça şeytanlaştırılır. Plutarkhos'un (MS 46-120) yazılarında doğal afetlerden ve yıkımdan sorumlu olan Typhon (Tayfun) adlı Yunan canavarı ile özdeşleştirilir. Yaratık, dört ayaklı, uzun burunlu, uzun ve sivri kulaklı çok farklı bir varlık olarak "Seth Hayvanı" adıyla tasvir edildi. Bazı bilim insanları İki Köpek Paleti'ndeki antropomorfik varlığı Seth'in onaylanmış ilk ikonografik tasviri kabul ediliyor. Bu yapıtta, sonraki Seth tasvirlerine çok benzeyen hayvan başlı iki ayaklı bir adam flüt benzeri çalgısıyla diğer hayvanların yanında durur.
Bazı Mısırbilimciler, bunun maske takan bir tür şamanı temsil ettiğini düşünüyor ancak kim olursa olsun Seth'in sonraki tasvirlerine benzediği açık. Bu örnek, mineralleri öğüterek makyaja dönüştüren taş palet aletten geliyor. Sadece erken Mısır toplumunda çok önde gelen insanlar paletlere sahip olduğundan Seth ile erken Mısır krallığı arasında güçlü bir bağlantı vardı.
Seth'in işi neydi?
En eski zamanlardan beri Seth, Mısır mitolojisinde ve ibadetinde önemli yer tuttu. Özellikle Orta Krallık'tan itibaren Seth'i tasvir eden binlerce stel tanrının adananlara dileklerini yerine getirmesi umuduyla yapıldı. Bunlar yargılamalarda başarı, ölen akrabaların korunması ve cinsel gücü içerdi.
Seth askerlerin, avcıların, tüccarların ve genel olarak evden uzakta zaman geçiren herkesin koruyucusu olarak hizmet etti. Mısır efsanesine göre Mısır çöllerini yeryüzü tanrısı Geb'den miras aldı. Bu nedenle ticaret kervanlarının koruyucusu kabul edildi ve Mısır'ın vahalar tanrısı denildi. Ayrıca Mısır'ın düşmanları arasında anlaşmazlık ve karışıklık yaratarak Mısır ordusunun savaş başarısını artırıyordu.
Seth, kötü niyetli olduğu için değil, zevk için insanları aldatan düzenbaz bir tanrı olarak tanımlandı. Mısırlılar tanrıça Maat'a veya ilahi düzene her şeyden çok değer verdiğinden Seth tapılması pek uygun bir tanrı gibi görünmeyebilir. Ancak Mısır dininde Maat yalnızca kendisine meydan okunduğunda öne çıkardı ve Seth'in ana işi buydu. Bazı son dönem dini metinlerde Seth, firavunu ve hatta Ra'nın her gün gökyüzünü geçtiği güneş gemisini korur (Tanrıları taşıyan sihirli mavna).
Seth ve yabancılar
Mısır'ın Mısırca adı olan Ta-vy "iki ülke" anlamına gelir. Biri kara topraktır -Nil Nehri'nin yanındaki verimli toprak parçası- diğeri ise kızıl toprak ya da çöl toprağıydı. Seth, ikincisi, kırmızı renk ve Yeraltı Dünyası ile ilişkilendirildi. Güneş her zaman Batı Çölü'nde battığı için çöller Yeraltı Dünyası'na ait kabul edilirdi. Aynı nedenle yabancı topraklar ve orada yaşayan insanlarla ilişkilendirildi.
İkinci Ara Dönem'de (yaklaşık MÖ 1650–1550) Mısır metinlerinde Hiksos ("yabancı (dağlık) toprakların hükümdarları") denilen Yakın Doğu halklarından gruplar Aşağı Mısır'daki Avaris bölgesine yerleşti. Nil Deltası'nda krallık kurdular ve Seth'i baş tanrıları seçtiler. Hiksoslar MÖ 1522 civarında Mısır'dan sürüldükten sonra bile tüm Delta bölgesinde güçlü bir Seth kültü popülerliğini korudu.
Seth, Osiris'in katili
Mısır mitolojisine göre Osiris ve İsis, Seth ve Neftis'in kardeşleriydi. Osiris Mısır'ın kralıydı, ancak Seth kardeşinin gücünü kıskandı ve tahtı ondan almak için komplo kurdu. Bazı mitsel anlatılar, Osiris'in güzelliğinden etkilenen Neftis'in İsis kılığına girdiğini ve tanrısal firavunu baştan çıkararak Anubis'ten hamile kaldığını söyleyecek kadar ileri gider.
Seth kardeşine karşı darbe düzenlemeye karar verir. En iyi ağaçlardan yapılmış ve Osiris'in tam ölçülerine göre hazırlanmış muhteşem bir tabut hazırlar. Daha sonra tüm Mısır tanrılarını büyük bir partiye davet eder ve yiyip içtikten sonra Seth özel bir sürprizi olduğunu açıklar. Tabutu kendisine getirir ve konuklara tahta sandığa en uygun olanın onu alabileceğini söyler. Davetliler birer birer tabuta girer ama sığmaz. Osiris, tabutun içine uzandı ve ona mükemmel şekilde uyduğunu gördü. Seth daha sonra kapağı kapattı ve Osiris'i bir daha asla görmek zorunda kalmayacağını umarak tabutu ırmağa attı. Ama tabut yüzdü ve Osiris kendisini Suriye'de buldu, orada karısı İsis'le buluştu
Seth pes etmedi ve tekrar denedi. Bu sefer Osiris'i öldürmeyi, parçalara ayırmayı ve vücudunun parçalarını ülkenin farklı yerlerine dağıtmayı başardı. İsis ve Neftis daha sonra Osiris'in vücudunun tüm parçalarını bulmak için Mısır'ın her köşesini gezdiler. Güçlü büyüsü ve de ölüler ve mumyalama tanrısı Anubis'in paha biçilmez yardımı ile İsis kocasını kısa süreliğine yeniden bir araya getirip canlandırabildi, bu sırada ondan hamile kaldı. Osiris daha sonra yeraltı dünyasına yolculuğuna devam etti ve yeryüzünde olduğu gibi ölülerin kralı oldu. İsis ise çocuğuna Horus adını verdi.
Seth ve İsis
Osiris'in yeniden bir araya getirildiğini ve İsis'in çocuk doğurduğunu öğrenen Seth, mümkün en kısa sürede hem anneyi hem de oğlunu öldürmeye çalıştı. Korkmuş İsis, çocuğunu Seth'ten korumak için Nil Deltası'na saklamaya götürdü. Seth'in onları orada bulamayacağını umarak bir süre bataklıkta yaşadılar, ama yine de buldu. Annesi uzakta yiyecek toplarken Seth, Horus'u ısırması için zehirli bir yılan gönderdi.
İsis kampa geri döndüğünde Horus'un ölümcül şekilde yaralandığını gördü. Yüksek sesle ağladı ve ağladı ve ta ki Mısır tıp tanrısı Thoth gelerek genç tanrıyı iyileştirdi. Sonuç olarak Horus, ölümcül bir ısırıktan kurtulan çocuk olarak bilindi. Özellikle Geç Dönem'de insanlar korunmak için timsahların üzerinden atlayan ve tehlikeli, zehirli hayvanları tutan Horus stelleri taşıdılar. Bu stelleri Horus'un himayesini almak için ya belirli kutsal alanlara yerleştirdiler ya da evlerinde tuttular.
Horus, Mısır tanrılarının en önemlilerinden biri haline geldi. Mısır tarihi boyunca birçok biçimde ortaya çıktı, ancak en yaygın olanı şahindi. Çok karmaşık bir kişiliğe sahipti ve birçok efsanede yer aldı, bunların en önemlisi "Horus ve Seth Arasındaki Mücadeleler" olarak bilinen efsanedir.
Bu masalda ölümünden sonra Osiris'in krallık statüsünü kimin miras alacağını değerlendirmek için bir tanrı jürisi toplanır: Oğlu Horus veya kardeşi Seth seçilmelidir. Osiris'i en başta öldürüp parçalayanın Seth olduğu gerçeği duruşma sırasında önemsenmez ve iki tanrı farklı oyunlarda yarışır. Bu oyunlardan biri tanrıların kendilerini hipopotama çevirerek su altında nefeslerini tutmalarıydı. Son yüzeye çıkan kişi kazanan olacaktı. Horus'un annesi İsis, Seth'i yüzeye erken çıkması için aldattı ve mızrakladı, ancak buna rağmen Horus kazandı ve sonsuza dek firavunun tanrısal formu olarak kabul edildi.
Mısır şiddet tanrısı
Bir tanrıyı öldürüp parçalara ayırdıktan ve yeni doğan yeğenini öldürmeye çalıştıktan sonra, Seth'in en yaygın olarak şiddet ve kaosla ilişkilendirilen Mısır tanrısı haline gelmesi mantıklıdır. Kaosun kötülük anlamına gelmediğini vurgulamak önemli. Antik Mısırlılar tanrıların karmaşık doğasından hoşlanıyordu ve bu yüzden yalnız iyi ya da kötü olan hiçbir Mısır tanrısı yoktur.
Ayrıca kaos düzenin korunmasında araçsaldır, çünkü yalnızca sisteme sürekli meydan okumak onu işler halde tutar. Bununla birlikte Seth daima muazzam şiddet ve yıkıma muktedir bir tanrı kabul edildi. Mısır ordularını tanrının şiddeti ve gücüyle aşılamak için imgesi savaşa taşınırdı. Ayrıca, Seth'in görüntüsünün insanlara veya mülklere zarar verebileceği düşünülüyordu ve bu nedenle Seth'in anıtları ve portreleri yıkıcı görüntülerdi.
Seth bile bazen iyiydi
Mısır tanrıları ne iyi ne de kötüydü, her ikisi de farklı zamanlarda var olabilen karmaşık karakterlerdi. Seth de istisna olmadı. Hatta Peribsen, Khasekhemvy ve Hiksos krallarının yanı sıra 19. hanedandan birçok firavun onun adını almıştır.
Seth, stratejik Kadeş bölgesinin fethi dahil Suriye'de önemli girişimlere liderlik eden büyük savaşçı olarak biliniyordu. Adı halktan Mısırlıların kişisel adlarına sık dahil edildi. Yani sıradan insanlar da açıkça Seth'e tapıyordu.
Mitolojide, Seth bazen güneş gemisinin savunucusuydu. Sonraki metinlere göre canavar yılan Apep her gece güneş tanrısı Ra'yı ve tüm mürettebatını hipnotize ederdi. Apep'in ölümcül bakışlarına karşı koyabilen tek Mısır tanrısı Seth'ti ve bu yüzden büyük bakır mızrağını canavarın pullu vücuduna saplayarak yılanla savaştı. Böylece Seth sayesinde güneş gemisi gece yolculuğunu tamamlar ve tam şafak vaktinde doğudan belirmeye hazır olurdu.
