Zerdüştlük, Ahameniş Pers İmparatorluğu'nun ana inancıydı. Peygamber Zerdüşt'e atfedilen bu Pers dini, hem Hıristiyanlık hem de Yahudilik üzerinde önemli etkiye sahip oldu. Peygamber Zerdüşt tarafından yüzyıllar önce geliştirilen bu Pers dini, imparatorluğa yayıldı. Üstün tanrı Ahura Mazda'ya merkezi bir inanca sahip olan Zerdüştlük ilk gerçek tek tanrılı dindir. Öğretileri ve mitolojisi, Yahudi-Hıristiyan-İslam geleneğini büyük ölçüde etkilemiş ve binlerce yıldır süren bir miras bırakmıştır. Zerdüştlüğün kökenleri, temel inançları, ritüelleri ve etkisine göz atalım.
Zerdüştlük batı inancının temeli
Ahura Mazda'nın sembolü olan Faravahar, ortasında oturan bir erkek figürü ile kanatlı güneş diskinin olduğu antik Pers'in en iyi bilinen sembolüdür. Zerdüştlük tanrısı Ahura Mazda'yı temsil ettiği düşünülüyor. İran/Pers milliyetçiliğinin de sembolüdür.
Zerdüştlüğün temel uygulamaları ve inançları göz önüne alındığında, bu Pers dininin Yahudi-Hıristiyan-İslam geleneğini nasıl etkilediğinin izini sürmek kolaydır. Zerdüştlük, tek, yüce bir Tanrı'nın ilk tek tanrılı inancını temsil eder. Bu onun sadece Yahudilik ve Hristiyanlık ile değil, aynı zamanda İslam ile de en büyük bağlantısıdır. İyi ve kötü arasındaki ikilik de bu dinler arasındaki merkezi ortak bileşendir.
İslam'da yer alan Sırat Köprüsü, Zerdüştlüğün Çinvat Köprüsü kavramına benzer. Zerdüştlükte Tanrı'nın 101 adı varken İslam'da Tanrı'nın 99 adı vardır. İslam'da ibadet Zerdüştlük gibi beş vakittir. Abdeste benzer şekilde Zerdüştlükte ibadetten önce yüzleri ve uzuvları yıkamak gerekir.
Cennet ve Cehennem, melekler ve iblisler, Yargı Günü ve Vecd gibi Hıristiyanlık kavramlarının tümü, Zerdüştlükten doğrudan etkilenir. Adem ve Havva gibi Yahudi, Hıristiyan ve İslam figürlerin kökleri yalnızca Zerdüştlükte değil, aynı zamanda ondan önce gelen antik Pers mitolojisinde de vardır. Baş melekler, Ahura Mazda'nın Amesha Spentalarından türetilmiş olabilir. Bunlar her şeye gücü yeten tek Tanrı'nın iradesini yerine getiren ölümsüz ruhsal varlıklardır.
Bu etkilenme noktası muhtemelen I. Kiros'un Yahudileri Babil'deki esaretten kurtardığı zamana kadar izlenebilir. Pers fethi sayesinde, Zerdüşt kavramları Yahudilikte kullanıldı. Kiros, hayatta kalanların Kudüs'e dönüp tapınaklarını yeniden inşa etmelerine izin verdiğinde muhtemelen Zerdüşt öğretilerinden etkilenerek İbranice İncil'i yazdılar.
Zerdüştlüğün kökeni
Zerdüştlük, Ahameniş Pers İmparatorluğu'nun ana diniydi ancak kökenleri ondan yaklaşık 500 yıl önceye uzanır. Bu Pers mitolojisi, sonunda Hinduizme dönüşecek olan Vedik gelenekle benzerliklere sahiptir. Persler, Asya'nın diğer bölgelerinden İran'a göç eden ve bu yeni inanç sistemini yanlarında getiren bir Aryan halkıydı.
Ahura Mazda, Zerdüştlüğün gelişmesinden önce Pers mitolojisinde zaten mevcuttu. Bu çok tanrılı mitolojide, çok yönlü tanrılar panteonunun lideri olarak görülüyordu. Angra Mainyu liderliğindeki kötü güçlerle savaşan, ışık ve iyiliğin kişileşmesiydi. İnsanlığın amacı, Angra Mainyu'nun ayartmalarına direnirken Ahura Mazda'nın öğretilerine göre yaşamaktı.
Ahura Mazda hem fiziksel hem de ruhsal dünyaları yarattı. Bunu yedi aşamada yaptı. Önce gökyüzü, sonra su ve toprak. Sonra bitkileri ve tüm hayvan yaşamının kaynağı olan İlksel Boğa'yı yarattı. Sonra ilk insan çiftini yarattı ve sonunda ateşi yarattı. Angra Mainyu, Ahura Mazda'nın yapıtlarının çoğunu öldürdü. Ancak Ahura Mazda bu girişimleri daha fazla yaşam yaratmak için kullandı, bu fikir birçok Zerdüştlük görüşünü etkiledi.
Peygamber Zerdüşt
Zerdüştlük, bu eski Pers mitolojisinden Zarathustra denilen ve Yunanlılar tarafından Zoroaster veya Zerdüşt olarak bilinen bir peygamber tarafından kuruldu. Babasının ayak izlerini takip eden Zerdüşt, din adamlığına genç yaşta girdi ve nispeten zengin bir ailede doğmuş olduğu görülüyor.
Anlatıya göre Zerdüşt'ün annesi on beşinde bakire iken bir ışık hüzmesinin ziyaretine uğrayarak hamile kalır. Otuz yaşlarındayken, Zerdüşt bir arınma ritüeli sırasında vahiy aldığını söyler. Nehir kıyısının diğer tarafında Zerdüşt kendisini işaret eden parlayan bir varlık görmüştür. Varlık kendisine "İyi Akıl" anlamına gelen Vohu Manah adını verir. Zerdüşt'ü Ahura Mazda'yı ve onun Amesha Spenta adlı 6 ruhsal varlığını keşfetmeye yönlendirir. Ona önceki inançların yalan olduğunu ve Ahura Mazda'nın tek gerçek Tanrı olduğunu bildirirler.
Zerdüşt müritlerine göre su üzerinde yürüdü, miraca çıkarak Tanrı ile görüştü ve ölmeden önce cennet ve cehennemi gördü. Zerdüşt öğretilerini giderek yaymaya ve sonraki vahiyler üzerinden geliştirmeye başladı, her vahiyde Ahura Mazda hakkında daha fazla soru sordu.
Zerdüşt'ün öğretilerini ne zaman vaaz ettiği konusu tartışılır. Ancak görüşler onun MÖ 1500 ile 1000 yılları arasında yaşadığı yönünde. Bazı bilginler ise Zerdüşt'ün Büyük Kiros'un çağdaşı olduğuna inanıyor yani Ahameniş İmparatorluğu'nun kurucusu. Peygamber statüsüne rağmen, Zerdüşt'ün kendisine ibadet edilmedi.
Ahura Mazda ve diğer ruhlara tapınım
Antik Pers mitolojisinin çok tanrılı inançlarının aksine, Zerdüştlük Ahura Mazda'yı tek gerçek Tanrı kabul eder. Bu yüce varlığın evrenin yaratıcısı olduğuna inanılıyordu. O, her şeye gücü yeten, her şeyi bilen ve her yerde olandı. Ahura Mazda aynı zamanda "Bilge Kral" olarak da bilinir ve adil ve iyi olan her şeyin kişileşmesidir.
Antik Pers dininde olduğu gibi, Ahura Mazda'ya kötülüğün özü olan şeytan benzeri Angra Mainyu karşı çıktı. Zerdüştler, Ahura Mazda'nın insanlığa özgür irade verdiğine inanıyorlardı. Bu yetenekle, ya Ahura Mazda'nın iyi, saf öğretilerini ya da Angra Mainyu altında yanlış ve kötünün yolunu izlemeyi seçebilirlerdi.
Ahura Mazda'yı çevreleyen diğer antik Pers tanrıları hala tanınıyordu ancak, Zerdüşt onların Ahura Mazda'nın farklı yönlerinin temsilleri olduğunu iddia etti ve altı Amesha Spenta veya "Kutsal Ölümsüzler" dedi. Bu varlıklar, Zerdüştlük inançlarının merkezinde yer alan "Asha" veya hakikat gibi kavramları kişileştirdi.
İyi ve kötünün karşıt güçleri ise "ahura" ve "daeva"dan oluşuyordu. Bunlar ruhlardı ve birçoğu daha sonra Greko-Romen kültlerinin odak noktası haline gelecek Mithra gibi daha eski Pers tanrılarına dayanıyordu.
Pers dininin güçlü sözlü geleneği
Birçok eski din gibi, Zerdüştlük de öncelikle sözlü bir gelenekti. İlahiler ve dualar rahiplere öğretildi ve nesiller boyunca aktarıldı. Zerdüştlüğün kutsal kitabı Avesta'dır. Yasna-Gatha adı verilen ve rahipler veya sıradan tapanlar tarafından okunan dualardan oluşan ilahiler koleksiyonudur. Bu 17 şarkı Zerdüşt'ün kendisinden geldi.
Her bir Yasna bir ilahidir, Gathalar ise her Yasna'nın ait olduğu daha geniş gruplardır. Yasna, "bağlılık" olarak tercüme edilir. Bu ilahilerin yanı sıra, Avesta zamanla birkaç bölüme ayrıldı. Visperad adı verilen 23 duadan oluşan bir koleksiyon Yasna'ya eşlik etti.
Yasht, ateş ve suyun kutsal unsurlarına adanmış 21 ilahiydi. Yasht'lar ayrıca ibadet edenin Mithra gibi yardıma çağırdığı Ahura Mazda'nın belirli tezahürlerine adanmıştı. Bu ruhlar genellikle antik Pers tanrılarına dayanıyordu.
Vendidad, Pers dininin ahlaki kuralı oldu, ritüelleri belirledi ve nasıl yaşanması gerektiğine dair talimatlar verdi. Cenaze törenleri, uygun sosyal davranışlar ve hatta kişisel hijyen gibi konuları kapsadı. Bu zengin sözlü kültür, sonraki kuşaklar tarafından yazılınca metin şeklini almıştır.
Zerdüşt inançları ve kavramları
Zerdüştlük, "iyi düşünceler, iyi sözler ve iyi işler" yoluyla yaşama fikri etrafında döner. İyi ve kötü ikiliği güçlü bir anlatıydı. Ahura Mazda'nın düzeni ve saflığıyla, kişinin eylemleri ve sözleriyle yaşamak iyi bir yaşam olarak kabul edildi. "Asha" veya hakikat gibi temel kavramlar, "druj" yani yalan gibi karşıtlarıyla kullanıldı. Bireyler kendi yollarını seçme konusunda özgür iradeye sahiptiler.
Ahura Mazda'nın yarattıkları olarak, insanlar ilahi olanın bir özünü elinde tutuyordu. İnsanlar gerçeğin ve doğruluğun yolunu izleyerek Ahura Mazda'ya daha yakın olabilirdi. Bunu yapmak için insanlar dürüst ve doğru sözlü, yardımsever, merhametli ve davranış ve diyetlerinde ılımlı olmaya teşvik edildi.
Saflık, Zerdüşt inancında güçlü bir kavramdı. Ahura Mazda'nın yarattığı su ve ateş gibi elementler saf görülüyordu ve asla lekelenmemeleri gerekiyordu. Zerdüştler doğayı saygı duyulacak ve sevgiyle muamele edilecek bir şey olarak gördüler. Özellikle ölümden sonra cesetle uğraşırken ırmakları veya toprağı kirletmemek için büyük özen gösterdiler. Cenaze törenlerindeki rolleri nedeniyle başta köpekler olmak üzere birçok hayvan kutsal görüldü.
Zerdüşt ritüelleri ve gelenekleri
Bireyin eylemlerinin yanı sıra dini hizmetler ve ritüeller de Ahura Mazda'ya yaklaşmanın anahtarıydı. Ateş ve suyun saf, kutsal unsurları, Yasna adı verilen bu dini hizmetlerin kilit parçalarıydı. Bu terim hem bir bütün olarak dini hizmete hem de onun parçası olan ilahilere uygulandı.
Zerdüştlük merkezleri Ahameniş İmparatorluğu boyunca yaygın olan ateş tapınaklarıydı. Orta Doğu ve Anadolu'da örnekler keşfedildi. Bu tapınaklarda, genellikle dışarıda olmak üzere her zaman bir ateş yakılırdı. Magi olarak da bilinen rahipler dualar okur ve ilahiler söylerdi. Kurbanlar da sunuldu, ancak bunlar esas olarak yiyecek veya değerli nesneler ve tılsımlar gibi sunulardı. Hayvan kurbanları Zerdüştlükte yaygın değildi ve Zerdüşt'ün bunları onaylamadığı bildirildi.
Bu ritüeller genellikle tapanlara saf kalmaları ve Angra Mainyu'nun ve onun kötü ruhlarının ayartmalarına direnmeleri için sürekli güç vermesi için tasarlandı. Aynı zamanda, bireylerin hakikat ve düzen anlamına gelen "asha" yoluna yeniden bağlanmaları için fırsat sunuyordu.
Zerdüştlükte cenaze ayinleri ve ölüm
Zerdüştlük, tüm bireylerin hem özgür iradeye hem de ölümsüz bir ruha sahip olduğunu açıkladı. Ölümden sonra ruh, kişinin amellerine göre yargılanacaktı. "İyi düşünceler, iyi sözler ve iyi eylemler" içeren bir yaşam ruhu Ahura Mazda ile cennette buluşturacaktır.
Ama kişi eğer Angra Mainyu'nun aldatıcı cazibelerine yenik düşerse, ruh cehenneme gidecektir. Ancak Ahura Mazda iyiliksever bir varlık olduğu için, cennette mi yoksa cehennemde mi ikamet ettiklerine bakılmaksızın, nihai yargı sırasında tüm ruhlar onunla yeniden bir araya gelecektir.
Birisi öldüğünde, ruhunun üç gün boyunca vücuda yakın kaldığına inanılıyordu. Bu süre zarfında, vücut temizlenir ve ölüme hazırlanırdı. Daha sonra kötü ruhları veya daevaları kovalamak için bir köpek getirilirdi. Yargılama sırasında yakındaki ruhu korurdu.
Ceset daha sonra Dahme olarak da bilinen düz, açık hava taş platformlar olan Sessizlik Kulesi'ne götürülürdü. Ceset kutsal akbabalar ve diğer yırtıcı kuşlar tarafından yenmeye bırakılırdı. Gömme ve yakmanın kutsal toprak ve ateş unsurlarını lekelediği düşünülüyordu. Kemikler daha sonra kemikliğe konulurdu.
Zerdüştlük ve Pers İmparatorluğu
Pers dininde derin kökleri olan Zerdüştlük, Büyük Kiros ve onun halefleri altındaki Ahameniş İmparatorluğu'nun baskın inancıydı. Pers fetihleriyle Zerdüştlük Mezopotamya ve Anadolu'ya yayıldı. Kiros, I. Darius ve I. Serhas gibi Pers krallarının Zerdüştlüğün dindar takipçileri olması kuvvetle muhtemel.
Ancak Persler, kendi inançlarıyla birçok etnik azınlığa hükmetmelerine rağmen, tebaalarına Zerdüştlüğü zorlamadı. Diğer dinlerin özellikle Mısır ve Babil gibi satraplıklarda kalmasına izin verildi. Bu hoşgörü ilk olarak Yahudileri Babil'den kurtaran ve Kudüs Tapınağı'nı yeniden inşa etmelerine izin veren Kiros tarafından gösterildi. Kiros, egemenliğini "asha" veya hakikat fikri etrafında inşa etti ve diğer inançlara karşı hoşgörüsü Zerdüştlüğün temel öğretileriyle örtüşür.
Pers kralları yazıtlarında sık sık Ahura Mazda'nın onlara Ahameniş İmparatorluğu'nu yönetme konusunda ilahi bir hak verdiğini iddia eder. Behistun yazıtında Ahura Mazda'dan bahseden I. Darius için özellikle geçerlidir. Darius, tahta çıktıktan sonra mağlup ettiği asi rakiplerinin daevalardan etkilendiğini ve bu nedenle Ahura Mazda'ya karşı olduklarını iddia etti.
