Yuvarlanan, dönen çalılar olarak bilinen döngele bitkisi kovboy filmlerinin vazgeçilmezidir. Kuzey Amerika'daki adıyla "tumbleweed" bölgeye özgü gibi görünse de adı aslında "rus dikenidir" çünkü tohumları 1870'li yıllarda Ukrayna'dan ABD'ye göç eden insanlarca getirildi. Onlar film simgeleri. Şapkalı kovboyların yer aldığı sahnelerde yardımcı oyuncu olur ve uçsuz bucaksız yerlerde tek başlarına yuvarlanırken görülürler.
Tumbleweed veya döngele yalnızca düello öncesi yuvarlanan uysal bir Western bitkisi gibi görünse de aslında oldukça istilacıdır. Hatta ülke tarihindeki en hızlı bitki istilalarından birine imza atmıştır.
Döngele veya tumbleweed nedir?
Tumbleweed ya da döngelenin yaygın adları rüzgar cadısı, Rus kaktüsü ve Rus devedikeni (Salsola tragus) olarak sıralanır. Aslında ne devedikeni ne de kaktüs. Bitki Amaranth ailesine ait. Filmlerde, şarkı sözlerinde ve daha fazlasında geçen bu bitki Eski Batı'nın bir simgesi ancak medyadaki temsili biraz yanıltıcıdır.
Döngele Kuzey Amerika'da oldukça istilacıdır. 1800'lerin sonlarında tarım ve diğer insan faaliyetleri arasında ortaya çıktı ve etkili yayılma özelliği onu ekosistem, insan sağlığı ve ekonomi için tehdit haline getirir.
Döngelenin istilası kısmen insan faaliyetiyle oldu ve etkileri bugün de sürüyor.
Döngele Kuzey Amerika'ya nasıl geldi?
Döngele aslında Kuzey Amerika'ya özgü değildir. Avrupa ve Orta Asya'daki kuru ve yarı kuru bölgelere aittir. Döngelenin Kuzey Amerika'ya 1870'lerde gizlice geldiği sanılıyor. Göze çarpmayan tohumları o zamanlar Rus İmparatorluğu'ndan ithal edilen keten tohumları arasına gizlendi.
Çiftçiler onun gelişini ilk fark edenler oldu. Rakibi çok azdır ve gevşek, bozuk topraktan yararlanmada uzmandır. Çiftçiler ekinlerine yer açmak için kır otlarını ve diğer doğal bitki örtüsünü kesince istilacı döngele için uygun ortam sağlandı.
Tumbleweed veya döngele olgunlaştıkça yumuşak bir fideden sert ve dikenli bir bitkiye dönüşür. Dikenleri otlayan hayvanları uzaklaştırdı ancak aynı zamanda çiftçileri, atlarını ve çiftlik hayvanlarını yaraladı. Bazı bölgelerde istilalar o kadar büyüdü ki çiftçilik imkansız hale geldi ve milyonlarca dolarlık mahsul kayıpları yaşandı.
Bitki doğal bitki örtüsünü ve vahşi yaşamı etkileyerek gelişimini engeller.
Kuzey Amerika'yı istilası kısmen insan eliyle oldu. Yaklaşık aynı boyutta olması nedeniyle döngele tohumlarını diğer tahıl tanelerinden ayırmak zordu ve tahıl tohumlarını saplarından ve kabuklarından çıkaran harman makineleri bu yabani ot tohumlarını yanlışlıkla çiftliklere dağıtabiliyordu.
Ülkeyi baştan sona saran büyük demiryollarının inşasıyla kolayca yüzlerce kilometre uzaklara yayıldı. Bitki ve tohumu ayrıca sulama kanalı ve hendeklerde yüzerek önemli mesafeler kat etti
Döngelenin Kuzey Amerika'ya gelişi ve yayılması ülke tarihindeki en hızlı bitki istilalarından biri. Bugün bitki neredeyse tüm ülkede bulunuyor.
Bu istila en iyi Kuzey Amerika'da belgelenmiş olsa da döngele aslında kuzey Avrupa ve Güney Amerika dahil dünyanın diğer bölgelerine de getirildi. Türkiye'de de bulunuyor.
Döngele nasıl bu denli hızlı yayılıyor?
Döngele yayılma konusunda oldukça başarılı bir bitki. Büyüklüğüne bağlı olarak 250.000'e kadar tohum üretir ve dahası tohumlarını dağıtma stratejisi oldukça etkilidir.
Bitki yuvarlak bir şekilde bir metre boya dek büyür. Don başlangıcında tohumlar olgunlaşır ve bitki kökünden kopmaya başlar. Ardından rüzgar onu yuvarlar ve gerçek bir tumbleweed olur. Kökünden ayrılan bitki ölüdür ancak binlerce tohumu aylarca hayatta kalır ve bitki yuvarlanıp zıpladıkça dikenli dallar arasından yerlere düşer.
Düşen tohum çimlenebilmek için uygun koşulları beklemek zorunda. Birçok bitki doğru ışık, nem ve sıcaklık gibi çimlenmek için karmaşık koşullar ister. Ancak döngele yalnızca sıcaklığa gereksinim duyar ve filizlenmesi için gündüz yaklaşık 20°C ve geceleri 5°C olması yeterlidir.
Son derece az nemli ortamlarda büyümesi döngeleyi alkali ve tuzlu topraklara adapte kıldı. Buralar doğal olarak az bitki örtüsüne sahip yerlerdir ve ayrıca elle temizlenmiş araziler olur.
Döngelenin yarattığı sorunlar
Örneğin döngele ile dolu bir tarla orman yangınının yayılmasına yardımcı olur. Kuru dallardan oluşan yapısıyla yanıcıdır ve ev gibi yapılar etrafında biriktiğinde tehdit yaratabilir.
Döngele otoyollarda aniden ortaya çıktığında trafik kazasına neden olabilir ve bu dikenli bitkilerin araba ve evleri içine gömdüğü biliniyor. Kuzey Amerika'da bir yol yalnızca döngele birikmesiyle trafiğe kapanabiliyor.
Tumbleweed veya döngele ayrıca serbest akan suları engeller ve çit hatları ve sulama ekipmanlarına yığılarak büyük hasara neden olur. Enfekte ettiği bitkinin büyümesini engelleyen ve yaprak ve meyvesini deforme eden kıvırcık baş hastalığı virüsü taşıyan böceklerin evidir.
Döngelenin poleni güçlü bir alerjendir, saman nezlesi veya nefes alma sorunları olan kişilerde probleme neden olur ve özsuyunun cildi tahriş ettiğine dair raporlar var.
Döngelenin iyi özellikleri
Döngele zararlı bir bitki ve flora, fauna ve insan sağlığı için sayısız sorun yaratıyor. Bununla birlikte tarihsel olarak insanlar bir keresinde döngeleye bağımlı hale geldi. 1930'lardaki "toz çanağı" denilen şiddetli toz fırtınası sırasında mahsuller ve otlak bitkiler azalmıştı. Bu olumsuz koşullarda büyüyebilen nadir bitkilerden biri döngeleydi.
Henüz büyüme aşamasındaki döngele yumuşaktır ve geyik, bizon, antilop ve marmot gibi otoburlar için lezzetlidir. Toz fırtınası sırasında çiftçiler saman yerine döngele kullanmaya başladı. Yüz binlerce ton üretilen döngele tek başına sığır endüstrisini kurtardı.
Hatta hayvanlar gibi bazı insanlar toz fırtınası sırasında döngele ile beslendi.
Tumbleweed veya döngele Vahşi Batı'nın bugünlere gelmesinde önemli bir yardımcı oyuncu oldu ve bugün bile ikonik özelliğini korumaya devam ediyor.
