Zehirli yılan ısırıklarından her yıl yaklaşık 100.000 kişi ölüyor. Nedeni dünyada yeterli panzehir olmamasıdır. Zehre ve vücuda ne kadar zehir enjekte edildiğine bağlı olarak, yılan sokması karıncalanma, kas zayıflığı, mide bulantısı, yutma güçlüğü, aşırı tükürük ve ölümcül solunum problemlerine neden olur. Ancak panzehir varsa yaşama şansı kesindir. Yine de zehirli yılan ısırıklarından bu kadar çok insanın ölmesinin nedeni yakınlarda hastane olsa bile genellikle yeterli panzehir olmamasıdır. Panzehirin nasıl yapıldığına, panzehir üretiminin zorluklarına ve panzehirin neden bu kadar değerli olduğuna göz atalım.
Panzehirin İcadı
Panzehir ilk kez sadece 100 yıl önce icat edildi. Ünlü Louis Pasteur'ün himayesinde olan Albert Calmette, 1896'da günümüz Vietnam'ında bir selin Naja Kaouthia kobralarını Saygon yakınlarındaki köye sokması ve burada en az 40 kişiyi ısırması ve öldürmesi sonrasında ilk panzehir serumunu yaptı. Serumun başarısıyla birlikte Calmette tam bir panzehir üretmeyi misyon edindi. Antikor üretmek için atlara zehir enjekte ettiği bir panzehir yöntemi keşfetti. Bu atlardan kan alarak yılan tarafından ısırılan kurbana enjekte ederek insanları kurtardı. Bugün panzehir tekniği yüzyıl içinde gelişmesine rağmen süreç aşağı yukarı aynıdır.
Panzehir Üretimi
Tipik bir panzehir enstitüsünde çeşitli yılan türleri yetiştirilir, bakımı yapılır ve sağlıklı olduklarından emin olunur. Zamanı geldiğinde profesyoneller yılanları (pama veya kara mamba gibi en ölümcülleri içerebilir) bir sağım odasına sokar. Yılan, zehir bezlerinin bulunduğu başının en arkasından başparmak ve işaret parmağı ile tutulur. Yılan sağıcısı böylece yılan dönmeden ve ısırmadan hayvanın bezlerine bastırabilir. Buna rağmen birçok profesyonel yılan sağıcısı yüzlerce kez ısırılır.
Tecrübeli profesyonellerin bile sağabileceği zehir miktarı çok azdır, bu nedenle işe yarar bir miktar üretmek için yılanların birçok kez sağılması gerekir. Örneği, yaklaşık 500 mililitre mercan yılanı zehiri üretmek için üç yıl boyunca toplam 69.000 sağım yapmak gerekiyor. Sağıldıktan sonra zehir -20°C'ye soğutulur ve kolay saklama ve taşıma için dondurulur. Bu işlem suyu uzaklaştırıp zehiri de yoğunlaştırır. Son olarak zehir şişesi yılanın türü, coğrafi konumu vb. bilgilerle etiketlenir ve sıra aşılama kısmına gelir.
Panzehir üretirken antikor oluşturmak için atlar kullanılıyor çünkü dünya çapında birçok ortamda yaşarlar, büyük bir vücut kitlesine sahiptirler, birbirleriyle iyi geçinirler ve enjeksiyon sürecinden korkmayacak kadar insana aşinadırlar. Keçi ve koyunların yanı sıra eşek, tavşan, kedi, tavuk, deve ve kemirgenler de antikor elde etmek için kullanılıyor. Bazı enstitüler köpekbalığı üstünde deneyler bile yapıyor. Köpekbalığından üretilen panzehir oldukça etkilidir ancak süreç elbette zordur.
Kimyagerler zehri bir hayvana enjekte etmeden önce damıtılmış su veya başka bir tampon solüsyonla karıştırır. En önemlisi solüsyona adjuvan eklenir. Atın bağışıklık sisteminin zehre verdiği tepkiyi artıran maddelerdir. Bağışıklık sistemi tepki verir ve zehre bağlanan ve nötralize eden antikorlar üretir. Bir veteriner atın sağlığını denetler ve atın kan dolaşımındaki antikorlar genellikle yaklaşık 8-10 haftada zirveye ulaşır. Bu noktada atın kanı alınmaya hazırdır ve genellikle şah damarından 3 ila 6 litre kan boşaltılır.
Panzehir üretim sürecindeki bir sonraki adım saflaştırmadır. Panzehiri kandan ayırmak ve kanın kan hücresi içermeyen sıvı kısmı olan plazmayı filtrelemek için kan santrifüjlenir. Bu adımda panzehir üreticileri çoğu gizli olan kendi ticari yöntemlerini kullanıyor. Genel yöntem istenmeyen proteinlerin, çözeltiye tuz ekleyerek veya plazmanın pH'ını ayarlayarak çökeltme yoluyla atılmasıdır. Panzehir yapımındaki son adımlardan biri, antikorları parçalamak ve aktif bileşenleri ayırmak için enzim kullanmaktır. Bu son adım bir devlet kurumu tarafından kontrol edilir. Onaylandıktan sonra panzehir numunesi toz veya sıvı halde konsantre edilir, ardından dondurulur ve gönderilmeye hazırdır.
Görüldüğü gibi panzehir yapım süreci süreç son derece karmaşık, pahalı ve düşük verimli. Genel bir panzehir şişesinin fiyatı 1.500 ila 2.200 $ arasındadır ve bir yılan ısırığının nötralize edilmesi için 20 ila 25 şişe gerekir. Yani zehirli bir yılan tarafından ısırılan tek bir insanı tedavi etmek 30.000 dolara mal oluyor. Dahası çoğu yılan ısırığı gelişmekte olan ülkelerde, özellikle tropik kırsal kesimlerde meydana gelir. Panzehir üretmek için gereken maliyet ve süreç çok büyük olduğundan üreticiler yüksek talebe rağmen bu alanlara yeterince panzehir tedarik etmiyor. Bu nedenle kişiler tedavi için hastaneye gelse bile panzehir çok az veya hiç yoktur.
Vücudu Zehre Dayanıklı Kılmak
Son derece zehirli bir yılan ısırığından kurtulmanın tek yolu panzehir değildir. Alternatif bir yol tolerans geliştirmektir. Böyle bir uygulamanın ilk açıklaması Pontus (Anadolu'da bir bölge) hükümdarı kral Mithridates'in öyküsünde var. Mithridates Romalılara karşı biriydi ve o zamanlarda üst sınıfı öldürmek için tercih edilen silah zehirdi.
Her lokmasında öldürülmekten korkan Mithridates sonunda gerçek bir bilim insanı ve zehir kontrol uzmanı oldu. Ayrıntılar yarım yamalak ve zaman içinde kaybolmuştur – bazıları ördekleri zehirlediğini, sonra hayatta kalanları içtiğini söyler. Kesin olarak bilinen şey kendisini yavaş yavaş ölümcül olmayan bir zehir dozuna (örneğin arsenik) maruz bırakarak sonunda o zehire bir noktaya kadar bağışıklık kazandığını keşfetti. İronik olansa Romalıların yenilgisine uğradıktan sonra muazzam miktarda zehir içerek kendini öldürmüştür. Uygulama bugün mitridatizm olarak bilinir ve yılan zehiri için de geçerlidir.
100 yaşında ölen ünlü yılan avcısı Bill Haast, günde 100 yılan sağmasıyla biliniyordu. Sık sık ısırıldığından 1948'de kendi bağışıklık direncini geliştirmek için artan dozlarda seyreltilmiş kobra zehiri enjekte etmeye başladı. Doğal sebeplerden ölümüne dek Haast bir mavi krait, kral kobra ve Pakistan engereği dahil dünyanın en ölümcül yılanlarından 172 ısırık almış ve kurtulmuştu. Hatta dünyayı dolaştı ve kanını doğrudan transfüzyon için bağışladı ve 21 kişiyi kurtardı.
Panzehir Hakkında Sık Sorulanlar
Panzehir nedir?
Panzehir, vücuttaki bir zehir veya toksik maddenin etkilerine karşı koyan bir maddedir. Maddenin toksik etkilerini nötralize ederek veya maddenin vücuda daha fazla zarar vermesini önleyerek çalışır.
Bir panzehir nasıl çalışır?
Bir panzehirin çalıştığı özel mekanizma, ilgili zehir veya toksik maddenin türüne bağlıdır. Bazı panzehirler toksik maddeye bağlanarak onu zararsız hale getirirken, diğerleri toksik maddenin vücudun doku ve organları üzerindeki etkilerini engelleyerek çalışır.
Bazı panzehir örnekleri nelerdir?
Bazı panzehir örnekleri arasında aşırı opioid dozlarının etkilerini tersine çevirmek için kullanılan nalokson; sinir ajanı ve böcek ilacı zehirlenmelerini tedavi etmek için kullanılan atropin ve kan inceltici ilaçların etkilerini tersine çevirmek için kullanılan K vitamini yer alır.
Bir panzehir nasıl uygulanır?
Bir panzehirin uygulanma yöntemi panzehirin türüne ve toksik maddeye maruz kalma yoluna bağlıdır. Bazı panzehirler ağız yoluyla uygulanırken, diğerleri damar yoluyla veya enjeksiyonla uygulanır.
Yılanlarla panzehir arasındaki ilişki nedir?
Yılan panzehirleri, yılan ısırığı zehirlenmesini tedavi etmek için özel olarak tasarlanmış ilaçları ifade eder. Kullanılan spesifik panzehir yılanın türüne ve zehirlenmeye neden olan zehirin türüne bağlıdır. Örneğin, bir kara mamba ısırığı için kullanılan panzehir, bir kobra ısırığı için kullanılan panzehirden farklı olacaktır.
Antivenom, yılan zehrindeki toksinleri özellikle hedef alan ve nötralize eden antikorlar içererek çalışır. Bu antikorlar genellikle atlar veya koyunlar gibi belirli yılan zehirlerine karşı aşılanmış hayvanlardan elde edilir.
Ek okuma:
