Triyas Dönemi (252-201 milyon yıl önce) memeli benzeri sürüngenlerin egemen olduğu bir dünyadan dinozorlara geçiş yapıldığı bir değişim zamanıdır. Soy tükenmelerinin yaşandığı bu çağda Dünya'daki yaşamın çeşitliliği ve egemenliğinde büyük değişimler gerçekleşti ve ortaya on milyonlarca yıl boyunca gezegene hükmedecek hayvan grupları ortaya çıktı.
Triyas Dönemi Nedir?
Triyas Dönemi Dünya'nın şimdiye kadarki en kötü kitlesel yok oluş olayının ardından geldi. Büyük Yok Oluş olarak da bilinen Permiyen-Triyas Yok Oluşu kabaca 252 milyon yıl önce gerçekleşti ve gezegenimizin tarihindeki en önemli olaylardan biridir. Paleozoik ve Mezozoik Dönemler arasındaki ayrımı temsil eder.
Triyas ilginç bir dönemdir. Sinapsitler yani memeli benzeri sürüngenlerin görüldüğü geç Paleozoik Çağ ile dinozorları içeren arkozor sürüngenlerinin egemen olduğu Mezozoik Çağ arasındaki geçiştir.
Permiyen-Triyas Yok Oluşu: Büyük Ölüm
Permiyen-Triyas yok oluşunun nedeni tam olarak anlaşılamadı. Teoriye göre bilinmeyen bir asteroit şimdi Sibirya olan yerde büyük volkanik patlamalar, okyanuslardan metan salınımı, deniz seviyesinde değişim ve artan kuraklık gibi çeşitli durumlar yarattı.
Bu yok olma olayı Dünya'daki geniş yaşam alanlarına felaket getirdi.
Bazı tahminlere göre Büyük Ölüm tüm türlerin %90'ını yok etmiştir. Pek çok böcek grubunu, çok sayıda memeli benzeri sürüngeni yok etti ve okyanuslarda yaklaşık 300 milyon yıldır var olan tüm trilobitleri öldürdü.
Büyük Ölüm sırasında ağır kayıplara uğrayanlar sadece hayvanlar olmadı. Örneğin Triyas'ın ilk birkaç milyon yılına ait bir kömür kalıntı yoktur. Nedeni kitlesel yok oluşun yol açtığı bitki yok oluşudur. Çünkü kömür, turbaya dönüşen bitki kalıntısıyla oluşur. Bu zamana "kömür boşluğu" adı veriliyor.
Bazı tahminlere göre, gezegenin Büyük Ölüm'ün neden olduğu yıkımdan kurtulması 10 milyon yıl kadar sürdü. Triyas Dönemi'nde ekosistemler yeni baştan oluştu.
Süper Kıta Pangea
Triyas büyük ölçüde yok oluşlarla bilinir ancak aynı zamanda kıtaların o zamanki konumu da öne çıkar. O zamanlar tek bir dev kara parçası vardı: Pangea.
Dünya tek bir karadan oluşsa bile kuzey ve güney kısımlardaki flora arasında hala çok fazla fark vardı. Çiçekli bitkiler henüz evrimleşmediğinden gezegene inanılmaz çeşitliliğe sahip kozalaklı ağaçlar hakimdi.
Kozalaklı ağaçlar Triyas'ın ilk zamanlarında hızla çeşitlendiler. Çiçekli bitkiler ve otların yokluğunda 30 metreye kadar ulaşan kozalaklı ağaçlar geniş ormanlar oluşturdu. Alt kısımlarsa çalılar ve odunsu asmalar gibi bugün artık var olmayan diğer kozalaklı türlerle doluydu. Bu soyu tükenmiş bitkilerin formları tam olarak bilinmez.
Çevrenin daha kura hale geldiği yerde ormanların yerini uçsuz bucaksız eğreltiotu çayırları aldı.
Hayvan yaşamı yeniden düzene girdiğinde karada öncekinden çok farklı hayvanlar ortaya çıkmadı. Karadaki en yaygın omurgalı Lystrosaurus (Listrozor) adı verilen küçük, otçul sinapsit veya memeli benzeri bir sürüngendi.
Bunlar karaya hakim olurken, tatlı sular amfibilerin alanı oldu. Yaklaşık 250 milyon yıl önce Lissamfibiler (kurbağalar, semenderler ve caecilians) henüz yeni ortaya çıkıyordu.
Su yolları bu yüzden Temnospondyli olarak bilinen farklı bir amfibi grubuyla doldu. Bunlar, bazıları dört metre uzunluğa ulaşan çok daha büyük hayvanlardı. Fiziksel olarak modern timsaha benziyorlardı ve ekolojik rolleri de benzerdi.
250 ila 246 milyon yıl önce ilk İhtiyozorlar zamanla okyanusa hükmedecek canlılara evrimleşmek üzere denizlere açıldı. Bu başarılı deniz sürüngenleri grubunun kökeni hala gizemini korur.
Triyas Dönemi'nin Yeni Baskın Hayvanları
İhtiyozorların sulara girmeye başladığı sıralarda ilk sfenodontlar ortaya çıktı. Bugün sadece tek bir tür tarafından temsil edilen tuatara, kertenkele ve yılanların kardeş grubudur.
Kertenkeleye çok benzese de aslında ayrı bir soydurlar. Triyas döneminde modern kertenkelenin atalarından daha çeşitliydiler ve bugünkü kertenkele ile benzer ekolojik rolleri üstleniyorlardı.
Triyas'ın başlarında dünyaya hala memeli benzeri sürüngenler hakimdi ancak arkozor giderek daha önemli hale geldi. Orta Triyas'ın sonunda sinapsitler artık düşüşteydi ve çok çeşitli arkozorlar ortaya çıktı.
Arkozorlar dinozor, kuş, teruzor, timsah ve kaplumbağa gibi birçok Mesozoik grubu içeren diapsid soyunun bir parçasıdır.
Geç Triyas'a gelindiğinde memeli benzeri sürüngenler ile arkozorlar arasında baskınlık geçişi yaşandı. Giderek daha sıcak ve daha kurak hale gelen iklimin rekabete veya evrimsel durgunluğa yol açmış olduğu düşünülür. Arkozorlar bazı sinapsid soylarının yok olmasıyla doğan boşlukları doldurdular.
O zamanlar aetozorlar gibi birçok garip Triyas arkozor grubu vardı. Çok daha sonra ortaya çıkan zırhlı dinozorlara benzeyen büyük, zırhlı hayvanlardı.
İnanılmaz derecede uzun boyunlu Tanystropheus ve kuyruklarının ucunda pençesi olan tuhaf bukalemun benzeri drepanosaurlar da vardı. Triyas Dönemi'nde çoğalan başka bir grup da fitozorlardı. Bu hayvanlar timsah gibi görünüyordu ancak arkozor ağacının farklı bir dalındandı. Triyas Dönemi'nden başlayıp ileride timsahlara dönüşecek soy çok daha küçük ve nazik hayvanlardan oluşuyordu.
Triyas Dönemi Dinozorları
İlk dinozorlar fosil kayıtlarında yaklaşık 240 milyon yıl önce ortaya çıkar. Bu ilk dinozorlar değişken arazide yaşayan küçük, iki ayaklı hayvanlardı.
Pangea'daki çevre bugünkü gibi çok çeşitliydi. Dünyanın bazı kısımları nemli, bazı kısımları kuraktı. Kurak iç kısımların yanında çok nemli, ılıman ve tropik ortamlar da vardı.
Sürüngenler halihazırda okyanusa ve karalara hakimken bir de gökleri ele geçirdiler. 228 milyon yıl önce ilk pterozorlar ortaya çıktı ve uçan ilk kanatlı omurgalı oldular.
İlk pterozorlar uzun çeneleri ve kuyrukları ile çok daha mütevazı boyuttaydı. Ancak zamanla 15 metreden fazla kanat açıklığına sahip olağanüstü hayvanlara dönüştüler.
Arkozorlar sinapsidlere üstün gelmiş olsa da bazıları direniyordu. 225 milyon yıl önce gece böcek avlayan küçük memeli formları doğdu. Bu gruptaki diğer memeliler daha sonra ortaya çıkacaktı.
Dinozor olmayan arkozorlar çoğu ortama hakim olmaya devam ederken, dinozorlar hızla çeşitlenmeye başladı.
Dinozorlar ilk ortaya çıktıktan sonra iki ana gruba ayrılmış olabilir. Bunlar sauropodları içeren Saurischia ile Teropod ve ornithischianları içeren Ornithoscelida idi.
Triyas'ın sonunda bu ilk dinozorlardan bazıları etkileyici boyuttaydı. Riojasaurus ve Lessemsaurus gibi sauropodların ilk akrabalarından birkaçının uzunluğu 9 metreyi aşmıştı.
Triyas Dönemi'nin Sona Ermesi
Triyas başladığı gibi sona erdi. İklim öyle değişti ki 201,3 milyon yıl önce Dünya başka bir kitlesel yok oluş yaşadı.
Bu yok oluşun nedenleri hala tam olarak bilinmez ancak bugünkü Atlantik Okyanus'unda büyük volkanik aktivite yaşandı. Orta Atlantik Magmatik Bölgesi (CAMP) olarak bilinen bu patlamalar çok fazla karbondioksit veya kükürt dioksit salarak çok büyük iklimsel değişime yol açtı.
Deniz yükselmeye başladı ve okyanuslar daha asidik hale geldi. Konodontların tamamen yok olması dahil okyanuslarda büyük yok oluşlar yaşandı.
Karasal yaşam da büyük bir darbe aldı. Dinozor, pterozor (teruzor) ve timsah dışındaki tüm Triyas arkozorlarının soyu tükendi.
Bu durum arkozorların işgal ettiği çevreyi boş bıraktı ve yerine dinozorların dolmasını sağladı. Küçük memeli akrabaları ise hala orman zemininde zaman geçiriyordu.
