1840'larda arkeologlar Mikenliler olarak bilinen antik bir Yunan halkının şaşırtıcı kalıntılarını keşfettiler. Kalıntılar arasında yazılı belgeler buldular. Okuduklarının Homeros'un İlyada ve Odise'deki destansı zafer hikayeleri olmasını umuyorlardı. Ama onları asıl dehşete düşüren vergi makbuzları ve envanter kayıtlarıydı. En eski yazılı belgeler Sümer'de bulunan kil tabletlerdir. Bunlar, tahıl ve çiftlik hayvanlarının kayıtlarıydı. Evet, ilk yazarlar şiir ya da edebiyat değil, bugün çoğumuzun "sıkıcı" bulduğu sıradan muhasebe materyalleri yazıyordu. Peki bu onları "yazar" yapar mı? Değillerse insanlık tarihinin ilk yazarı kimdi? Yanıtı kayıtlı en eski eserde gizli.
Tarihte bilinen en eski yazılı eser
Bildiğimiz en eski edebi eser Mezopotamya tarihinin erken hanedanlık dönemine (MÖ 2900 – 2350) ait iki Sümer metnidir. Biri Şuruppak'ın Talimatları ve diğeri Keş tapınağı ilahisidir. MÖ 2600 ile 2500 yılları arasına tarihlenirler. Peki bu metinlerde anlatılan hikayeler nedir?
Birçoğunuz bu hikayeleri daha önce duymuş olabilirsiniz. Keş tapınağı ilahisinde Sümer yaratılış tanrıçası Nintud'un erkek ve kadını yarattığı hikayesi anlatılır. Adem ve Havva hikayesini hatırlatır.
Şuruppak'ın Talimatları ise Ubara-Tutu'ya verilen kurallardır. Büyük tufandan önce Sümerler'in son kralıydı. Metindeki kurallar, bir kişiye doğru davranışı, doğru yolu seçmeyi, bilgeliği ve erdemli davranışı öğretir. On Emir'in Şuruppak'ın Talimatları'na benzemesi dikkat çeker. Tevrat, İncil veya Kuran'daki talimatlara benzer.
Şuruppak'ın Talimatları ve Keş tapınağı ilahisi dünyadaki bilinen en eski yazılı eserlerdir. Öyleyse onları yazanların tarihin ilk yazarları olması gerekmez mi? Ne yazık ki bunları kimin yazdığını bilmiyoruz. En eski eserleri bulduk ama kimin yazdığını bulamıyoruz.
Enheduanna: Dünyanın En Eski ve İlk Yazarı Olabilir mi?
Enheduanna, Sümer şehri Ur'daki ay tanrısı Nanna'nın yüksek rahibesiydi. Babası tarihteki ilk imparator olan ve Akad İmparatorluğu'nu (MÖ 2334-2154) kuran Sargon'du.
Sargon, Mezopotamya'nın çeşitli krallıklarını birleştirdi. Ancak farklı dilleri ve kültürleri vardı ve bu yüzden yeni yöneticilere sık sık isyan ettiler. Sümerler ve Akadlar yan yana yaşamalarına rağmen dilleri Çince ve İngilizce kadar farklıdır. Dinleri de farklıydı. Bu nedenle Sümerler, başka bir kültür tarafından yönetilmeyi takdir etmedi.
Sargon, Sümerleri yatıştırmak için iyi eğitimli ve yetenekli Enheduanna'yı rahibe olarak atadı. İnanna'nın Yüceltilmesi ve Sümer Tapınak İlahileri gibi Sümerce ilahiler yazdı. Bu ilahilerde yazar olarak adlandırılır yani tarihteki ilk yazar Enheduanna olmalıdır, değil mi? Pek değil.
Arkeologlar ve tarihçiler tarihteki ilk yazarın kim olduğundan emin değil çünkü bazı çelişkili kanıtlar var. Bu ilahiler onun zamanından gelmez. Enheduanna'nın ilahileri, Antik Babil İmparatorluğu döneminde (MÖ 1894–1595) ölümünden altı yüzyıl sonra yazılmıştır. Kullanılan dil Sümerce'nin daha sonraki bir lehçesidir.
Uzmanlar, Babil yazıcılarının eserleri Enheduanna'ya atfettiğine inanıyor. Nedeni Sargon'un mirasını yüceltmekti. Eserleri yazan Enheduanna değilse ona nasıl ilk yazar diyebiliriz? Vedalar, Mahabharata, İncil ve İlyada'da anlatılan olaylar, kitaplar yazıldıktan çok önce yaşandıysa anlatıcılarına "yazar" diyemeyiz.
Enheduanna'nın zamanından gelen herhangi bir metin olmadığından Enheduanna'nın tarihteki ilk yazar olduğunu söylemek zordur. İlahileri yazmış olsa bile bu hala Enheduanna'yı tarihteki ilk yazar yapmıyor. Öyleyse ilk yazar kimdi?
Tarihteki İlk Yazar Kimdir?
Peki tarihin en eski yazarı kimdir? Mezopotamya'dan batıya, başka bir antik uygarlık olan Mısır'a gidelim. 2013 yılında bir grup Fransız arkeolog, Mısır'ın Kızıldeniz kıyısındaki El Jarf Vadisi'ndeki insan yapımı mağaralarda papirüsler keşfettiler. Dünyanın en eski papirüsüydü.
Tarihin en eski kitabını kimin yazdığını bulmaya bir adım daha yaklaştık. Bu papirüs, Merer olarak bilinen bir hükümet yetkilisinin günlüğüydü. Mısır'ın 4. hanedanından Firavun Kufu döneminde yaşadı. Enheduanna'dan 150 yıl önce, MÖ 2500 yaşamıştı.
Yani Merer'in günlüğü yazılmış en eski kitap ve Merer ise insanlık tarihinin ilk yazarı mıdır? Tartışılır. Merer'in kitabı Enheduanna'nın ilahilerinden eskidir. Ancak şehrin idaresinin ve inşasının nasıl işlediğinin kaydıydı. Edebi bir eser yerine bir tür kılavuzdu.
Bu papirüs ile Sümer tabletleri arasındaki temel fark kimin yazdığını bilmemizdir. Neyse ki, en eski yazarı bulmak için Mısır'dan ayrılmamız gerekmiyor. Bir asır geriye, MÖ 2600'e gidelim. Bir başka yüksek rütbeli Mısırlı yetkilisi kendi mezarının üzerine hayatının ayrıntılı bir otobiyografisini yazdı. Adı Metjen'di.
Metjen mezar yazıtı, bir adamın hayatını anlatan ilk Mısır özel metnidir. İlk yıllarının öyküsünü, miras aldığı unvanları, saray çalışmalarını ve mülk sahipliğinin ayrıntılarını anlattı. Peki neden bunları başka biri yazmış olamazdı? Çünkü Metjen kraliyet katibiydi. Meslektaşları da onun gibi kendi mezar taşı açıklamalarını yazmış tanınmış devlet adamlarıydı. Ama Metjen'inkinin aksine, hepsi mezar taşlarında kralı övüyordu.
Metjen, gelecek kuşakların yaşam hikayesini, ailesini ve yaşadığı dünyayı bilmesini istemişti. Tarihteki ilk otobiyografidir. Metjen böylece tartışmasız tarihte bilinen ilk yazardır. Otobiyografisi de bilinen ilk yazılı eserdir.
Enheduanna'nın çalışmaları unutulmamalı, çünkü tüm bir şiir kuşağının şekillenmesine yardımcı oldu. Halen tarihin ilk yazarlarından biridir ancak ilki değil. Şuruppak Talimatları ve Keş tapınağı ilahisinin yazarlarını bilmiyoruz. Ancak Metjen'in günlüğü olan Metjen'in Hayatı ile Enheduanna'nın ilahileri hakkında bilgi sahibi olduğumuz için şanslıyız. Sonraki yüzyıllarda dünya edebiyatını şekillendirdiler.
Enheduanna'nın ilahileri ve diğer değerli Mezopotamya ve Mısır eserleri zamana karşı direndi. Bunun için Asur kralı Asurbanipal'e büyük teşekkür borçluyuz. İmparatorluğunun her köşesinden gelen bilgileri toplamayı ve kişisel kütüphanesinde saklamayı severdi. Hem de MÖ 600'lerde.
