Bazalt sütun kayalar nasıl oluşuyor? Özellikle de altıgen olanlar. Bazalt kaya sütunlar birer insan yapımı heykel gibi görünürler. Eski lav akıntılarının yanında bulunan bu yapılar sütunsal eklemlenme ile meydana geliyor ve 30 metre yüksekliğe uzanıyorlar. Bu kaya sütunlar volkanik bir kaya olan bazalttan oluşuyor. Dünya'daki tüm lav kayalarının %90'ı bazalttır. Peki bu bazalt sütunlar nasıl oluşuyor?
Bazalt sütunlar ile altıgen bal peteğinin oluşumu benzerdir: Bal peteğindeki delikler en başta yuvarlaktır, silindiriktir. Ancak birbirlerine karşı basınç uyguladıkça altıgen olurlar. Silindirleri birbirine bastırmak, yani bitişik silindirlerin arasındaki boşlukları doldurmak ortaya fiziğin olanak tanıdığı tek mantıklı şekil olan altıgeni çıkartır.
Bazalt Sütunların Oluşumu
Sütunsal eklemleme lav akıntısı, eşik, dayk ve ignimbirit (kül akışı tüfü) alanlarında oluşabiliyor. Sütun kayaların çoğu düzdür ve paralel kenarları vardır. Çapları birkaç santimetreden 3 metreye dek çıkar. Bazı sütunlar kavislidir ve genişlikleri değişir.
Birçoğu altıgen silindir biçiminde olan bu kadar mükemmel görünümlü sütunları oluşturan nedir? Her şey erimiş lav kayasının nasıl soğuduyla ilgili. Sütunlar lavın soğumasından gelen stresle oluşuyor. Lav soğudukça büzülür ve çatlaklar oluşturur. Çatlaklar büyür ve bu büyüme lav akışının yüzeyine dik olur.
Büyük, sıcak bir sıvı magma akıntısı, dış katmanı soğumaya ve rengi turuncudan siyaha dönmeye başladıkça küçülür. Çünkü soğuk şeyler sıcak şeylerden daha az hacimlidir. Bu büzülme lavın yüzeyini çatlatır ancak bu çatlama aslında belirli bir düzende olur. Lav şimdi daha düzenli, derli toplu görünmeye başlar.
Altıgen şekil ise lavın soğuma biçimiyle ilgili. Lavın soğuması "merkez" denilen noktalardan başlıyor. Bu noktaların aralığı eşit olduğunda lavı merkeze doğru içe çeken kuvvetler ortaya altıgen lav parçalar çıkarır. Merkezlerin aralığını eşit yapan şeyse lavdaki malzemelerin ne kadar homojen olduğuyla ilgili. Birbiriyle iyi karışmış lavlar soğurken altıgen sütunlar oluşturmaya meyillidir. Lavların suyla temas etmesi gibi soğumayı hızlandıran etkiler de bazalt sütun kayaların oluşumuna katkıda bulunuyor.
Bu altıgen şekiller önce lavın en hızlı soğuyan üst tabakasında oluşur. Lavın alt tarafı soğumaya başladıkça üstteki merkezin şekline doğru çekilir. Sonuç olarak tüm lav soğudukça ortaya mükemmel görünümlü dik bazalt kayalar çıkar. Lav malzemesi düzensiz olsa bile bu uzun silindirler oluşabiliyor. Ancak bu kez altıgen yerine beş veya yedi kenarlı veya daha düzensiz görünebilir.
Dik sütunlar en az üç en fazla yedi kenarlı olabiliyor. Düzgün görünümlü uzun kayalara kolonad denilirken daha dağınık görünen düzensiz şekilli olanlara entablatür adını veriyoruz. Kolonad tabandan yukarıya yavaşça soğurken ve entablatür yukarıdan aşağıya hızlıca soğuyor (suyla temas sonucu).
Dünya'daki Bazalt Sütunlar
Dünya'da volkanik faaliyetin yoğun olduğu çoğu yerde bazalt sütunlar var. İzlanda (Stuðlagil Kanyonu), İskoçya (Fingals Mağarası), İrlanda (Dev Geçidi) ve Amerika Birleşik Devletleri (Devil's Postpil) gibi belirli yerlerde ve hatta Türkiye'de bazalt sütun örnekleri var. Sinop'ta, Kurusaray Köyü, Fındıklık'ta bulunan bazalt sütunlar alandaki volkanizmaya işaret eder.
İrlanda'daki Dev Geçidi'nde 40.000'den fazla sütun var. Kuzey İrlanda'daki Dev Geçidi'nin muhteşem sütunları bir mimari harikadır ve oluşumu tamamen doğal. 50 ila 60 milyon yıl önce dünyadaki çatlaklardan bir lav seli dışarı sızdı, erimiş kaya soğudu ve büzülerek, çoğunluğu mükemmele yakın altıgen şekillerde 40.000 sütuna bölündüler.
Alman besteci Felix Mendelssohn ünlü 1830 "Hebrides Uvertürü"nü Fingals Mağarası'ndaki bazalt sütunlara çarpan dalgaların sesine dayandırdı. Kolonların şeklinin kuvars kristallerine benzerliği 18. yüzyılda volkanik kayaların sudan çökeldiği teorisini (Neptünizm olarak adlandırılır) desteklemede kullanıldı.
Dünya çapında çok daha fazla ülkede bu kaya sütunlardan var. Yine de her zaman bazalttan oluşmuyorlar. ABD, Wyoming'deki Şeytan Kulesi (Devil's Tower) ünlü bir örnek. Bu sütunlar fonolit adlı bir kaya türünden geliyor. Dünya bir yana, Mars'ta bile bu kaya sütunlardan var ve muhtemelen sonsuz birçok başka gezegende.
Bir gün eski lav akıntılarıyla karşılaştığınız volkanik bir alanda yürürken erime ve soğumayla oluşmuş bu kaya sütunları arayın.
