Mandela Etkisi gerçekten şaşırtıcıdır çünkü çoğu insan bilmeden bir şeyle ilgili aynı gerçeklik yanılgısını taşır ve gerçek gözleri önündeyken bile yanılgısını fark etmez. Bu konu psikologlardan paralel evrenle ilgilenen kuantum fizikçilerine dek insanlarda merak uyandırıyor. Özünde sahte anı sendromu denilen bir durum var.
Çoğu insan Pikaçu'nun kuyruğunun ucunda siyah bir şerit olduğuna emindir veya Bugs Bunny'li ünlü şovun adını "Loony Toons" olarak anımsar, oysa her zaman "Loony Tunes" olarak yazılmıştır. Bir başka örnek Disney'in Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler filminden bir alıntıdır. Repliğin "ayna, ayna söyle bana" olduğuna inanılır ancak aslında "duvardaki sihirli ayna…" diyerek başlar. Yine insanlar Monopoly'nin logosundaki adamı gözlüklü anımsar.
Mandela Etkisi ve Sahte Anı Sendromu
Bu fenomen Mandela Etkisi olarak adlandırılıyor ve çok sayıda insanın aslında hiç olmamasına rağmen bir şeyin belirli bir şekilde yaşandığını veya göründüğünü hatırlamasıdır. Mandela Etkisi, adını çoğu insanın eski Güney Afrika Devlet Başkanı Nelson Mandela'nın 1980'lerde hapishanede öldüğüne emin olmasından alır. Mandela aslında 2013 yılına dek yaşamıştır. Terim araştırmacı Fiona Broome tarafından türetildi. Kendisi çok geçmeden pek çok insanın da Mandela'nın yıllar önce öldüğüne inandığını fark etti. Fenomenin yayılmasıyla Pikaçu ve Monopoly'deki adam gibi pek çok başka kitlesel sahte anı sendromu vakası keşfedildi.
Peki nasıl oluyor da bu kadar çok insan aynı konuda aynı şeyi yanlış anımsıyor? Bilişsel psikoloji bu duruma açıklamalar sunar. Mandela Etkisi öncelikle sahte anı adı verilen bilişsel bir işlevden kaynaklanır. Hiç olmamış olayları hatırlamamız veya belirli deneyimlere ilişkin anılara hatalar ve çarpıtmalar ekleriz. Bu yanlış anılar, tamamen yanlış olmalarına rağmen kişinin zihninde çok gerçek ve canlıdır.
Sahte anıya dair ünlü bir örnek Deese – Roediger – McDermott paradigmasıdır ve insanlarda sahte anıyı incelemek için kullanılan bilişsel bir bir prosedürdür. Kısaca DRM paradigmasında, katılımcılara önce bir sözcük listesi üzerinde çalışmaları söylenir. Daha sonra sözcükler gösterilir ve bu kelimelerin "eski", yani önceki listede çalışılan kelimeler mi yoksa "yeni", yani daha önce hiç görmedikleri kelimeler mi olduğu sorulur. Birçok katılımcı, listede olmayan ancak göz attıkları tüm kelimelerle ilişkili olan "kritik yem" adlı şeye işaret etmiştir. Örneğin, katılımcılar "narenciye", "elma", "meyve suyu" ve "armut" kelimelerini çalışmışlarsa, listede hiç olmamasına rağmen "meyve" kelimesini gördüklerini söylerler. Bu durum Mandela etkisi fenomenine benzer çünkü hiç görmediğimiz bir şeyle ilgili nasıl sahte anı yarattığımızı gösteriyor.
Mandela Etkisi'nin Nedenleri
Mandela Etkisi "kolektif sahte anı" denilen olgunun bir örneğidir. Geniş bir grup insanın bir sözü toplu olarak belirli bir şekilde yanlış aktarması veya bir olayı belirli şekilde yanlış hatırlaması durumudur.
Telkin edilebilirlik, bilişsel psikolojinin Mandela Etkisi için kabul ettiği açıklamalardan biri. Çünkü hafızamız kusurludur. Başkalarından gelen telkinler ya da ifadeler biz farkına varmadan hafızamızı değiştirebilir. Telkinler sadece anılarımızı değiştirmez aynı zamanda tamamen yeni sahte anılar yaratır. Çünkü insanların bir filmden "ayna, ayna söyle bana" gibi bir repliği sürekli yanlış aktardığını duyarsanız, bu sizin de anınızı değiştirir ve yanlış bilgiyi gerçek olarak anımsarsınız.
Karışma, Mandela Etkisi'ni açıklayan bir başka bilişsel işlevdir. Birçok çalışma, anılarımızın girişim yoluyla sürekli olarak birbirine karıştığını gösteriyor. Anılarımız geçmiş deneyimlerimiz veya yeni edindiğimiz bilgiler tarafından bozulabilir. Daha sonra ya yeni bilgiden ya da diğer geçmiş anılardan gelen girişimle yanlış anılar yaratırız. Bu olgu, dünya çapında pek çok insanın Nelson Mandela'nın ölümünü yanlış hatırlamasını açıklayabilir. Güney Afrikalı apartheid karşıtı bir aktivist olan Steve Biko da Mandela ile aynı dönemde hapse atılmış ve hapishanede ölmüştür. İnsanların bu bilgiyi duymaları ve o dönemde hapiste olan daha tanınmış Güney Afrikalı aktivist Nelson Mandela hakkındaki bilgilerinin karışması, Mandela'nın ölümü hakkında yanlış anı oluşturmalarına yol açmış olabilir.
Görsel Mandela Etkisi
Mandela Etkisi'nin Görsel Mandela Etkisi olarak adlandırılan daha belirli bir yönü var. Bu olgu, insanların belirli görüntüler için sürekli olarak yanlış anılar taşımasıdır. Örneğin, birçok insan Amerikalı ayakkabı şirketi Skechers'ın logosunda "T" olduğuna ve Sketchers yazıldığına emindir. İşte birkaç başka örnek:
Monopoly'deki yaşlı amcayı monokl denilen tek gözlük takıyor olarak hatırlıyor olabilirsiniz, ancak sağdaki resim aslında gerçek çizimdir ve hiçbir zaman tek gözlük takarken tasvir edilmedi.
Bir başka örnek bir İngiliz şirketinin ürettiği Kit Kat adlı çikolatadır. İnsanlara sorduğunuzda Kit Kat logosunu "Kit-Kat" biçiminde arada tire olacak şekilde anımsadığını söyler. Aslında hiçbir zaman tire ile yazılmamıştır.
Örnekler sonsuza dek gitmekle birlikte ünlü Volkswagen logosu bir başka Mandela Etkisi örneği. Birçok insan Volkswagen logosunu anımsarken V ve W'nun ayrık değil birleşik olduğunu iddia edecektir.
Görsel Mandela Etkisi'ne Dair Bir Araştırma
Deepasri Prasad ve Wilma Bainbridge adlı iki araştırmacı 2021'de Görsel Mandela Etkisi üzerine bir çalışma yaptı. Son derece tanıdık kültürel ikonların belirli görüntülerinin katılımcılarda aynı yanlış anıları tetikleyip tetiklemediğini test ettiler. Çalışmada 100 katılımcıya 40 farklı görsel sunuldu. Her görüntünün üç versiyonu gösterildi: Özgün görüntü ve hafifçe değiştirilmiş iki görüntü. Katılımcılardan ön bilgilerine dayanarak görüntünün "gerçek" versiyonunu seçmeleri istendi.
Katılımcılar ayrıca seçimlerine duydukları güveni ve görüntünün konseptine aşinalıklarını derecelendirdiler. İlginç şekilde, araştırmacılar belirli şekilde değiştirilmiş bir versiyonun, doğru versiyondan ve diğer değiştirilmiş alternatif görüntüden çok daha sık seçildiği 7 görüntü tespit ettiler. Katılımcılar ayrıca bu görsellerde sürekli olarak güven ve aşinalıklarını orta ila yüksek olarak belirtmişti. Bu çalışma önemlidir çünkü insanların gerçek görüntüyü görmüş olmasına rağmen tanıdık kültürel ikonlarla ilgili belirli sahte görüntülerde sürekli aynı yanlış hafıza hatalarını yaptığını göstermiştir.
Mandela Etkisi'nde, dünyanın dört bir yanından bu kadar çok insanın aynı yanlış hafızayı sergiliyor olması gerçekten etkileyici. Mandela Etkisi ve arkasındaki bilişsel psikolojiye dair yapılacak pek çok araştırma var ancak sahte anı, telkin edilebilirlik ve karışma bu fenomende rol oynayan açık bilişsel nedenler olarak görünüyor.
